Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
132 Bu prosesləri «Hüquq fəlsəfəsi» əsərində geniş və ətraflı bir surətdə izah edən Hegel «Ruh fəlsəfəsi»nin «Obyektiv ruh» bölümündə qısa və yığcam şərh verir. Ümumiyyətlə Hegel hüququn inkişaf mərhələlərini göstərərkən hüquq və subyektiv iradə arasındakı fərqli xarakterlərin olduğunu vurğulamaqdan da yayınmamışdır. Hegelin nöqteyi- nəzərindən subyektiv iradə hər zaman hüquqdan üstün olmalıdır. Eyni zamanda subyektiv iradə ağıllı iradə, yəni əxlaqiliyə əsaslandıqda həqiqi və gerçək bir mahiyyət kəsb edir. Hüququn inkişafı prosesində ortaya çıxan əxlaqilik anlayışı azad iradənin hüdudları çərçivəsində mövcud olur və fəaliyyət göstərir. Əxlaqi qanunlar insanın düşüncə tərzində, vicdanında, anlayışında, dünyagörüşündə, könlündə özünə yer tapmışdır, bunlar nə hüquq qanunları ilə, nə də avtoritetin hakimiyyəti ilə müəyyən oluna bilməz. Hegelə görə əxlaqi və subyektiv azadlıq yalnız avropa azadlığı ilə eyniyyət yarada bilər, yəni, əxlaqi azadlıq qeyri Avropa ölkələrində hələ mükəmməl bir səviyyədə bərqərar ola bilməmişdir. Mahiyyət etibarilə iradənin daxilinə yerləşən əxlaqilik anlayışını dar və geniş anlamda şərh etmək olar. Dar anlamda götürdüyümüz zaman əxlaqilik anlayışı xeyir anlayışı ilə eyniyyət təşkil edir. Əxlaqilik anlayışının geniş anlamda izahına gəldikdə isə qəsd, məram və xeyir, xeyir və şər kimi mahiyyətləri özündə birləşdirir. Geniş mənada 133 götürülən əxlaqiliyin ilk inkişaf mərhələsi olan qəsd subyektin düşüncəsinin, iradəsinin təzahürüdür. Bu təzahür nəticənin fəaliyyətində elə dəyişikliklə müşahidə olunur ki, bu dəyişikliyin nəticəsində xarici subyektin hərəkəti təhrif olunur. «Bütün bu dəyişikliklərin subyektin fəaliyyətinə aid olduğuna baxmayaraq, təkcə buna görə o hələ o dəyişiklikləri öz hərəkəti saymır, ancaq hərəkətdəki o şeyi öz dühası sayır ki, özünün düşüncəsində və iradəsində olmuş olsun, yalnız özünün qəsdi, niyyəti olmuş olsun» (18, səh.378). Göründüyü kimi Hegel qeyd edir ki, qəsdin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti təkcənin dünyagörüşündə əsasən günahsızlıq təsəvvürünün yaranmasıdır. Təbii vəziyyət situasiyası ilə zorakılığın, özbaşınalığın hakim olduğu bir vəziyyətdir. Lakin cəmiyyət, toplum hər zaman təbii vəziyyətə qarşı çıxmış, bu vəziyyəti hüququn gerçəkliyə çevrilməsi ilə aradan götürmüşlər. Başqa sözlə təbii vəziyyət təbii hüququn tətbiqi ilə inkar olunur. Əxlaqiliyin ikinci səviyyəsini nümayiş etdirən məqam və xeyir anlayışları varlığın substansional mahiyyətini ifadə edir. Əgər qəsd birbaşa mövcud varlığın özünə aiddirsə, məramsa mövcud varlığın məqsədinə müncər olur. Xeyirin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti isə əxlaqa olan dolğun münasibəti ilə xarakterizə olunur. Məhz bu münasibətin nəticəsində xeyir həqiqilik kimi çıxış edir, xoşbəxtliksə xeyirdən 134 fərqli bir mahiyyətə malikdir. Xoşbəxtlik də qəsd kimi mövcud varlığın elementlərindəndir, lakin xoşbəxtlik mövcud varlıqda bilavasitə yolla yaranan təsəvvürdür. Hegelə görə xeyir mücərrəd, abstrakt bir xarakterə malikdir və elə bu səbəbdən də başqa bir subyektdə mövcud ola bilər. Hegelin nöqteyi- nəzərindən məqamın əsas fərqləndirici xüsusiyyəti ən ümumi olanın abstrakt və ya mücərrəd forması olmasıdır. «Empirik – konkret hərəkətə münasibətdə refleksiya bu formaya bu və ya başqa özəllik verə bilər və bununla da onun önəmli sonuncunda məqamın önəmliliyi ilə hərəkətin gerçək önəmi arasında böyük ziddiyyət yaranır (məsələn, cinayət zamanı xeyir məqam)» (18, səh.379). Hegel əxlaqiliyin son mərhələsi olan xeyir və şərin izahını verməyə başlayır. Xeyir özlüyündə iradənin müəyyənləşdirilmiş ən ümumiliyi olsa da abstrakt xüsusiliyə malikdir. Xeyirin abstrakt, mücərrəd xüsusiliyə malik olmasına səbəb müəyyənləşmə prosesinin ən ümuminin daxilində deyil, xaricində mövcud olmasıdır. Bu müəyyənləşmə zamanı qeyri-müəyyənliyin ortaya çıxması xeyirin müxtəlifliyinə səbəb olur. Hegelin nöqteyi-nəzərincə xeyirin müxtəlifliyi, fərqli xarakterləri özündə birləşdirməsi dialektik mahiyyətə malikdir. Lakin bu fərqlər xeyirin vəhdəti sayəsində ortadan qalxaraq bir- birilə uzlaşma prosesinə məruz qalır. Xeyirin arasında yaranan bu fərqlər subyekt tərəfindən bərtərəf edilir. 135 Hegelə görə subyekt üçün xeyir və şər anlayışları zərurət deyil və bu anlayışlar yalnız təsadüflər toplusundan ibarətdir. Elə bu səbəbdən də subyekt xeyirə zidd olaraq ortaya çıxan şər hadisələri törətməyə qabil olur. Özlüyündə dəyərsiz məqsədləri birləşdirən şər öz təkcəliyini həlledici hesab edən subyektlərdə daha tez təzahür edir. Hegel bu zaman özü-özünə sual verir ki, xeyir mahiyyətli olmaq xoşbəxtlik, şər mahiyyətli olmaq isə bədbəxtlik deməkdirmi? Sualı özü cavablandırarkən bu ziddiyyətin həlli yollarını axtarır. «Eyni zamanda dünya özündə xeyirxah hərəkətin gerçəkləşməsinə imkan verməli, eləcə də xeyirxah subyektə özünün xüsusi maraqlarını gerçəkləşdirməsini təmin etməlidir, şərə isə imtina etməli və onu məhv etməlidir» (18, səh.380-381). Obyektiv ruhun son inkişaf pilləsi olan əxlaq Hegel tərəfindən geniş şərh olunan mövzulardan və ya bölmələrdən biridir. Həm subyektiv, həm də obyektiv ruhun həqiqətlərini özündə əks etdirən əxlaq anlayışı obyektiv ruhun tamamlanma mərhələsidir. Əxlaqın gerçəkləşmə prosesi ailədə, vətəndaş cəmiyyətində və dövlətdə bir zərurət kimi ortaya çıxır. Hegelə görə əsl əxlaqi düşüncə tərzi fərdləri, təkcə varlıqları bir-birilə qarşılıqlı anlaşması prosesidir. Bu qarşılıqlı anlaşma zamanı fərdlərin həqiqi cəmiyyətdə var olması etibar anlayışı ilə xarakterizə olunur. Etibar əxlaqi fəaliyyətin bütövlüyünü ifadə edən fəzilətdir və bu fəzilət ədalətlilik və xeyirxahlıq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|