Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
136 kimi keyfiyyətləri də özündə əks etdirir. Əxlaqda düşünən intelligensiyaya malik olan şəxsin nöqteyi nəzərincə əxlaq onun son məqsədi kimi çıxış edir. Bu zaman şəxs əxlaqın təsadüfi bir mahiyyətə malik olduğuna varmır, ona mütləq bir fəaliyyət kimi baxır. Bilavasitə ən ümumi gerçəklik olan əxlaq insanların ətraf mühitə, öz varlığına, davranışına, cisminə göstərdiyi münasibətdə aşkar olur. Şəxsin öz borcunu yerinə yetirməsi, əxlaqı təsadüfdən zərurətə çevirməsi özünün gerçək azadlığını tapmasına səbəb olur. Subyektiv azadlığını əldə edənlərlə eyniyyət təşkil edən məsələlərdən biri də ədalətlilik və xeyirxahlıq kimi fəzilətlərin şəxsin xarakterində və temperamentində özünə dərin yer tapmasıdır. Əxlaq özü də bir neçə inkişaf mərhələlərindən keçir, bu mərhələlər ailə, vətəndaş toplumu və dövlət quruluşudur. Hegelə görə ruh ailədə duyan ruh kimi mövcud olur. Ailə şəxslərin bir-birinə qarşılıqlı olaraq hörmət və etibar etməsidir, başqa sözlə ailə cinsi münasibətlər zəminində yaranan sevgi birliyidir. Təbii və ya bilavasitə ruh xarakterinə malik olan ailədə əxlaqi ruh substansional varlıq xarakterini də özündə əks etdirir. Şəxslərin ailədə birləşməsi zamanı yalnız və yalnız təkcəlik istisna təşkil etməlidir. Yerdə qalan bütün substansional xarakterlər ailədə vəhdət halında birləşməlidir. Subyektiv yaxınlıqdan yaranan bu birləşmə kəbin vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Şəxslərin ayrılmaz birliyi üçün monoqam kəbir ən bariz bir 137 nümunə olmalıdır. Kəbin aktının formalaşmasından sonra yaranan uşaqların ikinci dəfə yaranması ruhi xarakter kəsb etməlidir. Bu ruhi cəhətdən yaranma, yəni tərbiyə vasitəsilə uşaqlar həyatda müstəqil şəxslərə çevrilə bilərlər. Hegelə görə hələ kəbin aktı ilə uşaqların təməli qoyulduğundan onların tərbiyəsi ilə də kəbin aktında yaranan birlik – ər və arvad eyni dərəcədə məşğul olmalıdırlar. Ər və arvadın ümumiliyi təkcə bununla bitmir və üç sahə üzrə birlik yaratmalıdırlar. Bunlar cismani birlik, mülkiyyət birliyi və tərbiyə birliyidir. Bu birliyin əsas məqsədlərindən biri də uşaqların gələcək həyatını təmin etmək və onların yeni bir ailə yaratmasına şərait hazırlamaqdır. Hegelə görə ər və arvadın birinin həyatının sona çatması ilə, ölümü ilə kəbin pozulmuş olur və nigah aktı öz mahiyyətini tamamilə itirmiş olur. Ailənin üçüncü birliyini xarakterizə edən hüquqi münasibətlər birliyi də bu zaman sona çatmış olur. Hegelə görə hüquqi münasibətlər birliyi digər birliklərdən tamamilə fərqli bir mahiyyət kəsb edir, hüquqi münasibətlər birliyi ailə anlayışına nisbətən yad olsa da ruhun yeni inkişaf mərhələlərində böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Bu mərhələlərdən biri olan vətəndaş toplumu əxlaqın ikinci inkişaf pilləsində özünü göstərməyə başlayır. «Fridrix Hegel «Hüquq fəlsəfəsi» əsərində qeyd edirdi ki, vətəndaş cəmiyyətində əməyin inkişafı, sosial fərqlərin yaranması və sosial ziddiyyətlərin əmələ gəlməsi nəticəsində dövlət 138 yaranır» (2, səh.233). Lakin, biz hələ dövlətdən deyil, ondan əvvəlki inkişaf mərhələsi olan, dövlətin yaranmasında amil kimi ortaya çıxan vətəndaş cəmiyyətindən və bu cəmiyyətin inkişaf pillələrindən bəhs edəcəyik. Vətəndaş toplumu və ya vətəndaş cəmiyyəti özündə şəxslər kütləsini, ailələr çoxluğunu, bir qisim müstəqil fərdləri özündə ehtiva edir. Burada nə fərd – cəmiyyət, nə də vətəndaş dövlət qarşıdurmasına rast gəlmək mümkün deyildir. Hegelin fikrincə şəxslərin vətəndaş cəmiyyətində mövcud olan birliyin atomistika sistemi ilə oxşar bir mahiyyət kəsb edir. Vətəndaş cəmiyyətində insanların, ayrı-ayrı şəxslərin vəhdəti mütləq vəhdət deyildir. Fərdlər özlərinə məxsus olan xarakterləri, xüsusiyyətləri və özəlikləri ilə bir ayrıcalıq təşkil edirlər. «Hegelin vətəndaş cəmiyyətində real ictimai münasibətlər, sosial ziddiyyətlər göstərilir. Xüsusi mülkiyyətin azad inkişafı vətəndaş cəmiyyətinin vacib şərtidir. Hər bir fərdin cəmiyyətdə vəzifələri olduğu kimi cəmiyyətin də fərdə qarşı vəzifələri vardır. Cəmiyyətdəki ziddiyyətlərin əsasını fərdi, xüsusi və ictimai mənafelər və dövlət qaydaları arasındakı müxtəliflik təşkil edir» (2, səh.110). Vətəndaş cəmiyyətində fərdlərin şüurları və maraqları, mənafeləri və məqsədləri bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etsə belə onlar ən ümumi mənafe üçün eyni qaydaları mənimsəyərək birləşməyə məcbur olurlar. Hegelə görə fərdlərin vətəndaş toplumunda 139 birləşməsi prosesi özlüyündə zərurətdən yaranır. Bu zərurət təbii xarkterə malikdir və vətəndaş cəmiyyətində yaranan birliyə fərdlərin maddi maraqları əsas amil rolunda çıxış edir. Vətəndaş toplumu özlüyündə aşağıdakı sahələrə müncər olur, bu sahələr tələbatlar sistemi, ədalət məhkəməsi və polis kateqoriyasıdır. Tələbatlar sistemi ayrı-ayrı şəxslərin özünə məxsus olmasını ifadə edir. Hegelə görə tələbatlar siteminin özü də üç sahəyə bölünür, bunlar əmlaka, mülkiyyətə olan tələbat, istehsal və istehlak mədəniyyətinə olan tələbat və bir də əxlaqa, mənəviyyata olan tələbat. Bunların hər birinin oxşar və fərqli cəhətlərini göstərən Hegel qeyd edirdi ki, tələbatlar ümumi və fərdi mahiyyətləri özündə əks etdirmək qabiliyyətinə malik ola bilər. Mülkiyyətə olan tələbata gəldikdə isə bunların qeyri- bərabərsizliyi labüddür. «Hegel deyirdi ki, əmlakın bölgüsündə bərabərlik tətbiq olunsa belə, o qısa müddətdən sonra pozulacaqdır. Buna görə də həyata keçirilməsi mümkün olmayan şeyi həyata keçirməyə cəhd göstərmək lazım deyildir. Guya ədalətin mülkiyyət bərabərliyini tələb etdiyi müddəası yalandır, çünki ədalət hər bir adamın müəyyən xüsusi mülkiyyətə (lakin bərabər maraqda yox) malik olmasını nəzərdə tutur» (2, səh.150). İstehsal və idrak sferasında mədəniyyətin yaranmasına olan tələbatın əsas xarakterik cəhəti əməyin mücərrədləşdirilməsi, abstraktlaşdırılması prosesidir. Hegel əməyin abstraktlaşdırılması dedikdə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|