Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3. Ruh fəlsəfəsində mütləq ruh bölümü
148 qarşı amansızlığını «müharibə təbliğatı» kimi qiymətləndirmək məncə bayağı olurdu» (11, səh.145). Dövlətin üçüncü və son forması olan ümumdünya tarixi ayrı-ayrı xalqların ruhunun dialektik inkişafının xarakteristikası ilə müəyyən olur. Hegelə görə əgər hansısa bir xalqın dövlət quruluşu mövcud olmayıbsa, onda önəmli bu xalqın tarixi də yoxdur. Dövlət qurmayan xalqlar vəhşi xalqlar hesab olunur, xalqın mövcudluğunun əsas mahiyyəti onun dövlət qurması ilə müəyyən olur. Tarixin predmeti xalqların bir-birinə qarşı münasibəti və xalqın öz daxilində baş verən proseslər olmalıdır, fərdlərin şəxsi fəaliyyəti tarixinə aid edilməməlidir. Bəşəriyyətin tarixi ilahi bir zəkanın nəzarəti altında formalaşmış, bu da səviyyəli və səviyyəsiz xalqların bərqərar olmasına səbəb olmuşdur. Səviyyəli xalqlar tarixdə dövlət yaradaraq, tərəqqinin gerçəkləşməsində vəsilə rolunu oynamışlar. Hegelə görə tərəqqinin əsas mahiyyəti dünya ruhunun inkişaf mərhələlərinin irəliyə doğru ardıcıl olaraq dəyişilməsindədir. Yəni, ümumdünya tarixi təsadüfi hadisələrdən deyil, zərurətdən ibarətdir və müəyyən bir qanunauyğunluğu özündə ehtiva edir. Hegel əsası Herder tərəfindən qoyulan tarixisizim (tarixin mənası) inkişafında böyük rola malikdir. Hegelə görə tarixdə dünya ruhunun inkişafında son və əsas məqsəd azadlığın mahiyyətinin başa düşülməsi və həyata keçirilməsidir. Bu məqsəd, bu amal bütün tarixi hadisələrdə dəyişiklikliyin təzahür etməsinə 149 baxmayaraq bütün tarix boyu izlənən bir prosesdir. Hegel tarixin müxtəlif dövrlərində fərdlərin fəaliyyətinin əsasında maddi tələbatların durduğunu iddia edirdi. Fərdlərin, insanların bu fəaliyyəti dünya ruhunun mücəssəməsi olub, ehtirasları və mənafeləri də özündə gizlədə bilmişdir. Əgər Hegel qədər tarixi proseslərin arasında insan zəkasının durduğu iddia edilirdisə, Hegel bunu insandan yüksəkdə duran zəka ilə, yəni dünya ruhu ilə əvəz etdi. «Ruhun və zəkanın bu cür mistikləşdirilməsi pərdəsi arxasında Hegel, fəlsəfi fikrin inkişafı üçün yeni və son dərəcə mühüm olan bir məsələ irəli sürdü. Söhbət tarixi prosesin obyektiv qanunauyğun xarakterinin aşkar edilməsindən gedir» (11, səh.418). Hegelin nöqteyi-nəzərincə ümumdünya tarixində gedən proseslər insanların şüurlu fəaliyyətindən, onların məqsədlərindən asılı deyildir. Tarixdə baş verən bütün proseslərin, çevrilişlərin, səviyyəli və səviyyəsiz xalqlara bölünməsinin arxasında gizli bir zərurət hökm sürür. Hegelin ümumdünya tarixi yarımbölməsi əsasən tarix fəlsəfəsinə həsr edilmişdir və onun tarix fəlsəfəsinin əsasında iki əsas ideya durur. Bunlardan birincisi tarixi substansional bir xarakterə malikdir və bu substansionallığın arxasında dünya ruhu durur. İkincisi isə ondan ibarətdir ki, tarixi proseslər bütöv bir mahiyyətə malikdir və ruhun azadlığının dərkinə yönəlmişdir. 150 3.3. Ruh fəlsəfəsində mütləq ruh bölümü Ümumdünya tarixinin izahı ilə mənəviyyat və dövlət haqqında Hegelin fikirləri sona çatır, bu isə «Obyektiv ruh»dan mütləq ruha keçidin əsasını təşkil edir. «Mütləq ruh» ruh fəlsəfəsində sonuncu və ən ali bir bölmə anlamına gəlir. Təfəkkürün təfəkkürü olan mütləq ruh bütün dialektik inkişafın sonu olaraq, öz dərinliyində özünə qayıtma proseslərini özündə ehtiva edir. Mütləq ruh ruhun səyahətinin son mərhələsidir, burada əsas məqsəd idrakın özünü dərk etməkdir. Mütləq ruh Hegelin yaratdığı nəhəng və bütöv sistemin final mərhələsini yaradır. Hegelin nöqteyi- nəzərincə insanın mahiyyəti onun ruhun mövcud olmasıdır və elə buna görə də fəlsəfə və elmin əsas məqsədi, əsas amili insanın mahiyyəti olan ruh dərk etməkdən ibarət olmalıdır. Ruhun dialektik öz inkişafı incəsənət, din və fəlsəfədə final mərhələlərini yaşayır və bu uzun bir düşüncə yolçuluğunun sona çatması üçün zəmin hazırlayır. «Mütləq ruh» bölümündə ruh həqiqətin, gerçəkliyin dərk olunmasına nail olur. «Gerçəkliyin insan vasitəsilə bilinməsi və insan təfəkkürü ilə iradəsinin tarixdə, incəsənətdə, dində, fəlsəfədə ifadəsini taparaq tanrıyla bütünləşmə olaraq ələ alınmışdı. Dialektik zaman hər bölümdə ətraflı bir surətdə incələnir, sonunda başlanğıc nöqtəsinə dönülməsilə birlikdə başlanğıcda gizli olan bilgi addım-addım açıq bir hala gəlir» (43, səh.128). 151 Sonlu ruhu əharə edən «Mütləq ruh» bölümü əvvəlki iki bölümdən fərqlidir. Əgər «Rüh fəlsəfəsi»nin «Subyektiv ruh» və «Obyektiv ruh» bölümü sonlu ruhu idarə edirsə «Mütləq ruh» bölümündə bunun əksi olan bir proseslə qarşılaşırıq. Hegelə görə ruhun sonlu xarakter daşımasına onun xarakterik əlaməti kimi baxmaq olmaz. Onun dünya ruhunun momenti kimi qavramaq daha məqsədə müvafiq hesab olunmalıdır. Özünün özgə varlıqdan özünə qayıtması prosesi «Ruh fəlsəfəsi»nin «Mütləq ruh» bölümündə incəsənət, din və fəlsəfədə gerçəyə çevrilir. Hegelin öz-özündən inkişaf edən mütləq ideyası, dünya zəkası və ya dünya ruhu yalnız «Mütləq ruh» bölümündə özünün ruh olduğunu dərk edir. «Ruhun obyektivliyinin və onun ideallığının yaxud onun anlayışının özündə və özü üçün var olan və özünü əbədi yaradan vəhdəti kimi mütləq həqiqi ruh – bu mütləq ruhdur» (18, səh.81). Hegel «Ruh fəlsəfəsi»nin əvvəlində apardığı bölgüdə mütləq ruha belə bir tərif verərək, onun əsas xarakteristikasının nədən ibarət olduğunu açıb göstərir. Təkcə «Ruh fəlsəfəsi»nin deyil, üç «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın da son bölümü olan «Mütləq ruh», «İncəsənət» və «Fəlsəfə» yarımbölmələrini özündə ehtiva edir. İncəsənət mütləq ruhun inkişafında ilkin mərhələni təşkil edir, ruhun özü haqqında biliyi incəsənətlə başlayır. Hegelə görə incəsənət dinin tələbatından yaranmışdır, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|