Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
152 incəsənətlə dinin inkişaf səviyyələri eyniyyət təşkil edir. Hegel «Ruhun fenomenologiyası» əsərində dinə aid olan bölmədə incəsənət haqqında ideyalarını irəli sürməsi də təsadüfi bir xarakter deyildi. Hegel incəsənətin özünün də üç sahəyə bölündüyü fikrini irəli sürür: simvolik incəsənət, klassik incəsənət və romantik incəsənət. Simvolik incəsənətin əsas səciyyəvi xüsusiyyəti burada yaradılanların ideyaya uyğun gəlməməsidir, incəsənət burada məqsəddən kənar bir hal daşıyır. Klassik incəsənət antik dövrdə Yunanstanda və Romada yaradılan incəsənət anlamına gəlir. Klassik incəsənətdə varlığın tamamlanması hissilik elementləri ilə bağlıdır. Romantik incəsənətə gəldikdə isə allah görünən bir formada deyil, daxili istəklərdən törənmiş kimi təsvir olunur, allahın mərhəmətli olması onun romantik görünüşü kimi xarakterlər daha çox mahiyyət kəsb edir. Mütləq ruhun ilkin və qeyri-kamil mərhələsi olan incəsənətin ən mükəmməl forması romantik incəsənət hesab olunur. Romantik incəsənətdə mənəvilik anlayışı digərlərindən daha yüksəkdə duraraq, dinə və fəlsəfəyə daha yaxın olması ilə səciyyələnir. İncəsənətin dinlə qırılmaz ilgisi barədə belə bir qeyd edilməlidir ki, incəsənətin yalnız özünü azad edən, ancaq hələ mütləq mənəvilik olmayan dinə mənsub ola bilər. İdeyanın azad müəyyənliyinin açılmadığı və hələ dərk olunmadığı dinlərdə incəsənətə tələbat mahiyyət haqqında təsəvvürün 153 seyrdə və fantaziyada şüura çatması üçün gərəkli olmasını bildirir (18, səh.428). Hegelə görə incəsənət əsərinin ən kamil nümunəsi allahı qeyri-subyektiv bir formada ifadə etmək bacarığıdır və bu zaman bütün təsadüflərdən incəsənət adamı imtina etməlidir. İncəsənət əsərinin əsas mahiyyəti texniki və mexaniki üsullarla müstəqil və sərbəst bir formada həyata keçməsidir. Bu zaman incəsənət adamı Allah ustası kimi mövcud olur, lakin onun yaratdığı «Allah» anlayışı hələ də gerçək Allah anlayışı ilə eyniyyət təşkil etmir, burada fərqli mahiyyətlər önə çıxmağa başlayır. Başqa sözlə desək «mütləq ruh» hələ də məqsədəuyğun inkişaf səviyyəsində deyildir, bunun üçün onun yeni inkişaf mərhələlərinə ehtiyacı vardır. Belə inkişaf mərhələlərindən biri də incəsənətdən sonra mütləq ruhun reallaşdığı forma dindir. Hegelə görə həqiqi dinin mahiyyəti yalnız mütləq ruhdan ibarət olmalıdır. Lakin dinin mahiyyətinin mütləq ruh olması heç də onun formaca azad olması demək deyildir. Burada dinin məzmununu təşkil edən allah ideyası təbiətin kor qüvvələrindən ibarət olmalıdır. Hegelə görə bu xarakterə yalnız xristian dinində təsadüf etmək olar. Yəni xristian dinində allahın məzmunu və yaxud mütləq ruhun məzmunu düzgün və həqiqətə uyğun bir formada dərk edilir. Mənlik şüuru və özünüdərk prosesi yalnız xristian dinində düzgün təzahür edir və həqiqətin əsas məzmununu dərk etdiyi zaman ruh azad ola bilər. 154 Hegelin düşüncə tərzinə görə, allah özünün mahiyyətini dərk etdiyi üçün allah olmuşdur. «Allah özünü anladığına görə allahdır; onun özü haqqındakı biliyi onun insanda sonrakı özünüdərkdir. İnsanın allah haqqında biliyi isə insanın özünü allahda dərkidir» (18, səh.431). Hegel yəhudi və islam dinində allah haqqında yaradılmış təsəvvürlərin düzgün olmadığı qənaətinə gəlir və bu axtarışın davamı olaraq xristianlıqdan başqa bütün dinlərin zəif və çatışmayan cəhətlərini müzakirə obyektinə çevirir, onları bütlərə və allahlara inamda, adi hissi seyrin mistikləşdirilməsində günahlandırır. «Hegel dini inancların qanunauyğun şəkildə yaranması və inkişafını izləmişdir. O dinin tarixi haqqında çoxlu mühazirə oxumuş, onun qanunauyğunluqlarını izləmişdir. Lakin, islam dini onun sxeminə uyğun gəlmədiyi üçün əsasən xristianlığı mütləq ruhun inkişafı kimi şərtləndirmişdir.» (2, səh.376) Hegel qeyd edirdi ki, düşüncələrin ən alisi Allah haqqında, mütləq ruh haqqında düşünməkdən ibarətdir. Bu hiss insanı təkcələrdən və zəruri olanlardan də yüksəklərə qaldırır. Lakin allahı xarici bir şey kimi təsəvvür etmək möhfümatçılıqdan başqa bir şey demək deyildir. Allahı Lüteran kilsəsinin təlqin etdiyi kimi təbii olaraq içdən, daxildən duymaq lazımdır. Allahı bu cür duymaq, qavramaq dinin əsl məzmunundan biri olmalıdır. Dinin insan həyatına və dövlət quruluşuna təsiri Hegel tərəfindən razılıqla qarşılanır və dəstəklənirdi. 155 Əgər din insanın vicdanında və inancında özünə yer tapmışdırsa, deməli onun həyatında da bir şeylərin dəyişilməsi məsələsi ortaya çıxır. İnsan fəaliyyətini dinin yaratdığı davranış fəaliyyəti ilə müəyyən etməli, dini borc insanın əsl məqsədinə çevrilməlidir. Din və dövlət anlayışlarının hər ikisinə də hörmətlə yanaşan Hegel dövlətlə dinin razılaşması prinsipinə tərəfdar çıxır, bu prinsipi dəstəkləyirdi. Mütləq ruhun sonuncu inkişaf mərhələsi olan fəlsəfə həm «Ruh fəlsəfəsi»nin və həm də «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın sonuncu bölümü anlamını özündə daşıyır. «Dini təsəvvürdə aşkarlanmış məzmundakı ayrılıq və vasitələnmə genişlənir və müstəqil formalar nəinki bir bütün halına gəlir, hətta sadə ruhi seyrdə birləşirlər və nəhayət özünüdərkə malik olan təfəkkür səviyyəsinə qalxırlar. Bununla da bilik təfəkkür vasitəsilə dərk olunmuş məzmunca müxtəlif olan və azad zərurət kimi dərk olunmuş incəsənət və din anlayışlarından ibarətdir» (18, səh.434-435). Hegel fəlsəfəni ateist fikirlərin mövcud olmasında təqsirli hesab edir, lakin ateist fikirlərin artıq az-az səsləndiyini qeyd edir. Allahın həddindən çox olduğu panteizmdə isə çox geniş yayılmış, dindarlığı təhlükə altına ala biləcəyi bir səviyyəyə gəlib çatmışdır. Hegel burada «Bhaqavad-Gita»dan sitat gətirərək bu qənaətə gəlir ki, panteizmdə allah bütün mövcud olan şeylərin toplamı anlamına gəlir. Bu isə həqiqəti və azadlığı düzgün dərk etmək üçün Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|