Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
156 bir maneə kimi ortaya çıxır. Ümumiyyətlə Hegel incəsənət, din və fəlsəfə bölümlərində ruhun dərk olunmazlığı fikrinə etiraz edir. Xüsusilə din və fəlsəfədə allahın dərkini məntiqi yollarla sübut etməyə başlayır. Hegelə görə fəlsəfə incəsənət və dinin vəhdətindən irəli gəlmiş, özündə incəsənətdəki seyri və dindəki totallığı ifadə edir. «Mütləq ideya»nın öz qarşısına qoyduğu bu özünüdərk prosesi «Ruh fəlsəfəsi»nin «Mütləq ruh» bölümündə məqsədinə nail ola bilir. Burada «mütəlq ideya», «dünya zəkası» və ya «dünya ruhu» incəsənət, din və fəlsəfə bölümlərində öz məzmununu qavrayaraq dərketmə proseslərini sona çatdırır. Hegel burada gerçəkliyin və idarkın inkişafının başa çatdığını etiraf edərək «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nı da sona çatdırmış olur. 157 Təbiət bizə qısa ömür verib,amma gözəl yaşanmış həyat haqqında xatirə əbədidir. Siseron N Ə T İ C Ə Klassik alman fəlsəfəsində obyektiv idealist dialektika ilə önə çıxmağa müvəffəq olan G.V.F.Hegelin yaratdığı fəlsəfi sistem onun vəfatından sonra da hər zaman diqqət mərkəzində olmağı bacarmışdır. Hegelin yaratdığı fəlsəfi sistem ümumilikdə heç də kortəbii bir qurluşa malik deyildi, bu fəlsəfi sistemin əvvəli və axırı mövcud idi və bu fəlsəfi sistemin əsasını dialektika təşkil edirdi. Biz yeni dövr fəlsəfəsinə nəzər saldığımız zaman bu dövrdə Hegelin ilk dəfə olaraq metafizik metodu tənqid etdiyinin şahidi olarıq. Əksiliklərin vəhdəti və mübarizəsi prinsipi Hegel fəlsəfəsinin «ana xəttini» təşkil edir. Hegelin dialektikası ilə onun yaratdığı fəlsəfi sistem arasında ziddiyyətlərə də təsadüf etmək olar. Bu əsasən onunla izah olunur ki, Hegel dialektik inkişafı bütün sahələrdə sanki sona yetirir. Buna misal olaraq fəlsəfi sistemini idrak sahəsində «mütləq həqiqətin son pilləsi» adlandırdığını göstərə bilərik. Həqiqət anlayışına bir proses kimi baxan Hegel ilk dəfə olaraq fəlsəfəyə nisbi həqiqət adlı bir anlayışı da daxil edir. Bu nisbi həqiqətin inkişafı nəticəsində, inkişafının sonunda həqiqət prosesi gerçəkləşir və ən nəhayət varlıqla təfəkkür eyni bir mahiyyət kəsb edir. 158 Hegelin yaratdığı fəlsəfi sistemdə dialektikanın üç əsas qanunu olan əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi kəmiyyət dəyişilmələrinin keyfiyyət dəyişilmələrinə keçməsi və inkarı inkar qanunu öz əksini tapmışdır. Bu qanunlarla Hegel yaratdığı fəlsəfi sistem arasında bir bağlılıq müşahidə olunur və bu bağlılıq son mərhələyə qədər izlənilir. Hegelin fəlsəfi sistemi hər zaman hörmət və diqqət mərkəzində olmuşdur. Təkcə idealist filosoflar deyil, eyni zamanda materialist filosoflar da Hegel fəlsəfəsinin təsiri altında qalmışdır. Onun yaratdığı mükəmməl fəlsəfi irs, dialektik idealizm metodu və Hegel şəxsiyyəti marksizm cərəyanın nümayəndələrini də özünə cəlb etməyi bacarmışdır. Marksizm fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan F.Engels haqlı olaraq qeyd edirdi ki, əgər klassik alman fəlsəfəsi, xüsusilə də Hegel fəlsəfəsi olmasaydı alman elmi sosializmi yaranmazdı. Marksizm fəlsəfi sistemini yaradanlar Hegelin dialektik metodunu bir örnək kimi götürmüş, onu marksist dünyagörüşünə uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. Marksın yazdığı «Kapital» əsərindəki tarixi və sosial tədqiqatlarda, Engelsin yazdığı «Təbiətin dialektikası» əsərindəki dialektik fikirlərdə Hegelin təsiri müşahidə olunur. Ümumiyyətlə marksizmin baniləri Hegel fəlsəfəsindəki dialektik metodu mənimsəyərək, onu idealist fikirlərdən məhrum edərək, materialist bir səpkidə öz fəlsəfi sistemlərini qurmağa çalışırdılar. «Nəzəri təfəkkür yalnız qabiliyyət şəklində 159 anadangəlmədir. Bu qabiliyyət inkişaf etdirilməli, təkmilləşdirilməlidir, bunun üçün isə bütün öncəki fəlsəfəni öyrənməkdən hələ ayrı bir vasitə mövcud deyildir» (7, səh.25). Elə burada Engels belə qənaətə gəlir ki, dialektik fəlsəfənin təbiətşünaslıq üçün ilk başlıca forması vardır, bunlardan biri antik yunan fəlsəfəsi, ikincisi isə klassik alman fəlsəfəsidir. Klassik alman fəlsəfəsinin digər nümayəndələrindən biri olan L.Feyrbax öz müəllimi haqqında qeyd edirdi ki, mən Hegeli dinlədikdən sonra mənə nəyin lazım olduğunu anladım. Feyrbax etiraf edirdi ki, Hegelin təsiri nəticəsində mən özümü və dünyamı dərk etdim. Mən teologiyanın və fəlsəfənin nə olduğunu və fəlsəfənin gərəkli olduğunu Hegelin sayəsində anladım. Hegelin fəlsəfi düşüncə sistemi sağlığında olduğu kimi ölümündən sonra da tərəfdarları ilə daha da genişlənərək öz varlığını davam etdirir. Hegelçilik adı ilə tanınan fəlsəfi sistem gerçəkliyin izahında ortaya çıxan müxtəlif dünyagörüşlərin isbatından beş qrup altında toplanmışdır. Bunlar ortodoksal Hegelçilik, yeni Hegelçilik, «sol» və ya gənc Hegelçilik, Marksizm və Modern Hegelçilikdən ibarətdir. Bunların müxtəlif sahələrə bölünməsinə əsas səbəb Hegelin fəlsəfi sistemindəki ziddiyyətin mövcud olması idi. «Düşüncəsi anlayışları birləşdirmə, özündən əvvəl gələn parça-parça və mərhələli düşüncələrin hamısını toplama və keçid mahiyyətinə malikdir. Bu səbəblə həm idealist, həm də realist ola Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|