Reja: Funksional imkoniyatlar haqida umumiy tushuncha

O‘quvchi-yoshlar organizmini funksional imkoniyatlarini rivojlantirish va chiniqtirishning fiziologik asoslari
Reja:


1. Funksional imkoniyatlar haqida umumiy tushuncha
2. O’quvchilarning funksional imkoniyatlarini rivojlantirishning ahamiyati.
3. Harakat malakasi va uning shakllanishi.
Funksional imkoniyatlar haqida umumiy tushuncha. Odamning odatdagiga nisbatan alohida sharoitlarda juda katta hajmdagi ishlarni bajarishi, juda kuchli jismoniy kuchlanishlarni amalga oshira olish, shuningdek jismonan chiniqqan kishining jismonan chiniqmaganga nisbatan ko‘proq ish bajarishi hammaga ma’lum. Bunga sabab odam organizmi yashirin imqoniyatlarga (rezervlarga) ega bo‘lib, ularning alohida sharoitlarda qo‘llash mumkin, shu bilan birga jismonan chiniqqan kishi chiniqmagan kishiga nisbatan ko‘p rezervlarga ega bo‘ladi.
Adaptasiyaning biologik rezervlarini hujayra, to‘qima, organ, sistema va yaxlit organizm rezervlariga bo‘lish mumkin. Hujayra rezervlari ish bajaradigan strukturalari bilan bog‘liq bo‘lib, organning kuchlanishida ular soni talab etilgan darajada ortadi. Yuqoriroq darajada tuzilgan organizmning turli organlar sistemalarining funksional rezervlari bajaradigan ish hajmi birligi uchun sarflanadigan quvvatning kamayishida, ish shiddati va samarasining ortishida nomoyon bo‘ladi. Yaxlit organizmning rezervlari har xil murakkablikdagi harakat vazifalarining bajarilishini ta’minlaydigan yaxlit reaksiyalar ortishi va atrof-muhitni ekstremal sharoitida organizmning adaptasiya qilishida (Moejuxin A.S., 1084) qisqacha qilib aytganda, organizmning funksional rezervlari organ yoki funksional sistemalar ishining tinch holatdagiga nisbatan ortish darajasidir. Odatda, kishining funksional rezervlari yuqori quvvatdagi jismoniy ishlarni bajarish paytida u ekstremal sharoitlarga duch kelganda ancha to‘liq namoyon bo‘ladi. Masalan, sport mashqi bilan shug‘ullanishda, musobaqada, yuqori haroratli sharoitda ishlashda, gipoksiya ta’sirida va hokazo hollarda.
Sportchining funksional rezervlariga bioximik, fiziologik, sport texnikasi va ruhiy rezervlar kiradi. Fiziologik rezervlar boshqa rezervlarning asosi bo‘lib, fiziologik funksiya sistemalari ishi rivojlanganda boshqa rezervlar ham rivojlanadi.
Fiziologik rezervlar quyidagi rezervlar bo‘lishi mumkin:

1. 
   Jismoniy sifatlar (kuch, tezlik va chidamlilik)ni rivojlantiradigan rezervlar:
   
2. 
   Har xil quvvatdagi (maksimal, submaksimal, katta va o‘rtacha) ishlarda ishga tushadigan rezervlar.
   
3. 
   Ishga tortilish navbati bo‘yicha funksional rezervlar uch guruhga bo‘linadi: 1-kundalik hayot faoliyatida ishga tushadigan; II- mashq qilish va musobaqalarda ishga tortiladigan va III-organizmning yashash uchun kurashida ishga tushadigan rezervlar.
   

Birinchi gurux fiziologik rezervlar mexanizmi shartli va shartsiz reflekslardan iborat.
Ikkinchi navbatdagi fiziologik rezervlar organizmning odatdagidan tashqari sharoitlarida ishga safarbar etiladi. Bu rezervlarga birinchi navbatdagi rezervlardan tashqari hayajonlanish (emosiya) mexanizmi ham qo‘shilib, ularning ishga tushishi «aktivlanish reaksiyasi» tarzida bo‘ladi.
Uchinchi navbatdagi fiziologik rezervlar organizmning yashash uchun kurash jarayonida, ya’ni organizm hayoti havf ostida qolgan sharoitlarda safarbar etiladi. Bunday holatlarda kishilarda hyech qachon kuzatilmagan kuch, tezlik, chaqqonlik va chidamlilik fazilatlari yuzaga keladi. Bu reaksiyalar « o‘tkir stress» tarzida namoyon bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda bu reaksiyalar organizm salomatligini uning turli zararli omillarga chidamliligini zaiflashtirishi mumkin.
Jismonan chiniqqan organizm jismonan chiniqmagan organizmga nisbatan ancha yuqori fiziologik rezervlarga ega bo‘ladi.
Yuqorida aytib o‘tilgan mulohazalar bilan bir qatorda, organizm funksional rezervlarning irsiyatga bog‘liqligini ham unutmaslik zarur. Turli shaxslardagi fiziologik funksiyalarning og‘ir jismoniy ish bajarishda turlicha rivojlanishi fikrimizning dalili bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish salomatlikni shakllantirish hamda mustahkamlash, mamlakatimizda yetishib kelayotgan yosh avlodning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashning ajralmas qismi hisoblanadi.