Reja: Til leksikasining o‘zgaruvchaligi. Leksika xalq tarixi ko‘zgusi

ja “yoki”; ne ...ne, ara, ham,jena "yana”.
Ara: qadimgi turk. Ara ac, ara toq; ara bar bolur men, arayoq bolur; arala avitur, ara yiglatur va h.k.
Bir-bir: qorachoy-balq. bir ol keledi bir borii; tuv. birde baji, birde xoldari “goh qo‘li, goh boshi” kabi.
Gah : ozarb. gah biza gelir, gah onlara; eski o‘zb. Korsatur gah tig va gah oq; gah sarv uzci gahi gul uza; o‘zb. и qizga birdan chaqnovchi goh ко ‘kish, goh ко ‘к ко ‘zlari bilan boqar va h. k.
Xah: seni, seni sevaran xah man, xah inanma; xah bugun xah ertaga va boshqalar.
Ya, yaki, yaxud: ozarb. ya man, ya san ya da ki dostumuz orayga getmayik: boshq. ya ungaya sulga; turk. ya ben aldamyorum, ya sen\ eski o‘zb. ya nisan aylar bagirm, ya yurakni ya meni; yaxud armani, yaxud arab va h.k.
Inkor bog‘lovchisi na: eski o ‘zb. na kisi aya oxsar, na ol kisiga; turk. na bunin na gunduzin ararn etmek; ozarb. na ozu, na da dostu bunu bilmadilar; boshq. ni Azat yoq ni Nail; o‘zb. na suv bor, na ozuqa, na daraxt; chuv. ni mase ni sarje “na jun, na momiq” va boshqalar.
II. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar ergashgan qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni bog‘lavdi, tobelik munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Ergashtiruvchi bbog‘lovchilar quyidagicha:
1. Aniqlov bog‘ lovchilari: ya ’ni,-ki, -kim;
2. Sabab bbog‘lovchilari: cunki, sunifj iicun, negaki, zeraki, nainki;
3. Shart bbog‘lovchilari: agar, agarda, basarti, agarci (garci), garcand, madamiki;
4. Chogishtiruv bbog‘lovchilari: goya, goyaki.
Yuklama. Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun qo‘llanadigan yordamchi so‘z yuklamadir: cu, oq, ok, kina, gina, kiya, ma. Yuklama tuzilishi jihatidan ikki xil: a) affiks holidagi yuklamalar: - mi,-ci,-a (-ya),-da,-u (-yu),-oq (-yoq)-gina (-kina,-qina) ; b) so‘z holidagi yuklamalar: axir, faqat, xuddi, nahatki, hatta, hattaki.
Affiks holidagi yuklamalar chiziqcha bilan yoziladi, faqat -mi,-oq (yoq),-gina,-av, -yav yuklamalari so‘zga qo‘shib yoziladi: o 'zb. borasanmi?
Barcha turkiy tillarda yuklamalar alohida yordamchi so‘z turkumi sifatida ajratiladi. Yuklamalar leksik ma’no ifodalamaydi, gapda biror sintaktik vazifani bajarmaydi. Shunga ko‘ra yordamchi so‘zlarning bir turi sifatida qaraladi. Yuklamalar yordamchi so‘zlardan ham o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Masalan, yuklamalar bbog‘lovchi va ko‘makchilar kabi so‘zlar o‘rtasidagi munosabatni, sintaktik aloqani yuzaga keltirmaydi.
Yuklamalami alohida so‘z turkumi sifatida ajratish borasida bir qator olimlar o‘z munosabatlarini bildirishgan. Jumladan, Y. Abdurasulov qo‘shimcha yuklamalami so‘z turkumi sifatida ajratishni ma’qul topmaydi: “Yuklamani turkumga ajratishning yana bir mushkul tomoni bor. Chunki yuklamalarning asosiy qismini turli modal ma’nolami anglatadigan affiks-yuklamalar tashkil etadi. Shubhasiz, affikslar qanday ma’no ifodalashidan qat’iy nazar so‘z emas. Shuning uchun ularga so‘z turkumi deb qarash ham u qadar to‘g‘ri emas, balki ularni affikslaming o‘ziga xos guruhi deb qarash maqsadgamuvofiqdir. Buni qanday hal qilish ham. butun turkiyshunoslik oldidagi asosiy muammolardan biridir”.
Grammatik munosabat ifodalamaydigan qo‘shimchalar lug‘aviy shakl hosil qiluvchilarga kiradi. Yuklamalarga shunchaki lug‘aviy shakl hosil qiluvchi sifatida qarash to‘g‘ri emas. Yuklamalar gapga so‘roq, ayiruv-chegaralov, gumon mazmunini beradi. Shu bo‘ls, yuklamalarning alohida turkum sifatida ajratilishi maqsadga muvofiq. Shuningdek, lug‘aviy shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar muayyan turkuin doirasiga xoslangan bo‘ladi. Yuklamalar, deyarli, barcha turkum so‘zlariga qo‘shiladi. So‘zga ham, gapga ham qcf shimcha ma’no beradi.
Turkiy tillarda yuklamalar quyidagi turlarga ajratiladi: