Respublihasi

3.1. Multivibratorlar haqida umumiy ma'lumotlar

Chiqish kuchlanishi shakli sinusoidal shakldan farqli bo‘l- gan qurilmalar keng qo‘llaniladi. Bunday tebranishlar relaksatsion tebranish deb atalib, generatorning boshqa turidir. Multivibrator (lotincha so‘zlar multim— ko‘p va vibro— tebrataman) — relaksatsion impuls generatori impulsi deyarli to‘g‘ri burchakli ko‘rinishda bo‘lib, musbat teskari aloqali kuchaytirgich ko‘rinishidagi qurilmadir.
Multivibratorlar ikki turga bo‘linadi: avtotebranishli (tur- g‘un holatga ega bo‘lmaydi) va kutuvchi (bir turg‘un holatli, shuning uchun birvibrator deb ataladi).
Multivibratorning ishlashi kondensator G da energiya yig‘ilib, R qarshilikda razryadlanishiga asoslangan. Bu ulab- uzish tranzistorli kalitda amalga oshiriladi.
Multivibratorlarni bipolyar tranzistorlarda, operatsion kuchaytirgichlarda amalga oshiriladi.

3.k. Tranzixtorli multivibrator. Ixhlaxh prinxipi, oxxillogrammalari

Multivibrator ikki kaskadli musbat teskari aloqali RG- kuchaytirgichdan iborat. Buning uchun ikki kaskadli UEli ulangan sxema (3.1-rasm) yoki ikkita invertirlovchi o‘zgarmas tokli operatsion kuchaytirgich ishlatiladi.
Multivibratorni uyg‘otish uchun ikki shart bajarilishi — fazasi va amplitudasi balansda bo‘lishi kerak:

faza balansi: amplituda balansi:
_ta  _y
k_  1 .
 0^ ;

Teskari aloqa omili
  1 ^va
ta
 0^
bo‘lganligi uchun

kuchaytirgichning faza siljishi

_y  0^
bo‘lib, UE sxemali ikki

kaskad bilan amalga oshiriladi.
54

Bipolyar tranzistorli multivibratorlar, odatda, kollektor- baza aloqali simmetrik sxemadan tuziladi (3.2- rasmga qa- rang). xema simmetrikligi joylashgan elementlarining bir

xilligini bildiradi: rezistorlar
^Rk1 ^{ R}k2 ^,
Rk1 ^{ R}k 2
va kon-

densatorlar G₁=G₂; tranzistorlar parametrlari bir xil.
—E_k
+E_k


S.l-rasm. Tranzistorli multivibratorning prinsipial sxemasi.
Multivibrator umumiy emitterli ikkita kuchaytirgich kas- kadidan iborat bo‘lib, chiqish kuchlanishlari bazalariga uza- tiladi. Keltirilgan multivibrator sxemasida p-n-p tipli tranzistor
qo‘llanilgan. xemani E_k tok manbayiga ulanganida har ikkala tranzistor ochiq va kollektor toklari mavjud. Ularning ishchi nuqtalari aktiv sohada bo‘ladi, chunki R_b1, R_b2 qarshiliklardan
manfiy siljish kuchlanishi beriladi. Lekin sxemaning bunday
holati noturg‘un. xemada musbat teskari aloqa bo‘lgani

uchun
 k_i  1
va ikki kaskadli kuchaytirgich o‘zi uyg‘onadi.

Regenerasiya jarayoni boshlanadi — bir tranzistorning toki
tezkor ortib, ikkinchisiniki esa kamayadi.
VT1 tranzistorning I_k1 toki tranzistorning bazalari yoki kollektorlarida ixtiyoriy o‘zgarishi natijasida kamaysin deylik.
Bunda VT1 tranzistor kollektori manfiy U_ke1 kuchlanishiga ega bo‘lmaydi. G₁ kondensatordagi kuchlanish bir onda o‘zgara olmaganligi uchun ushbu kuchlanish VT2 tranzistor bazasiga beriladi va uni ochadi.
VT2 tranzistor bazasidagi manfiy potensial I_k2 ko‘p ortadi, R_k2 qarshilikdagi kuchlanish pasayishi ortadi. U_ke1 ortishiga ega bo‘ladi va U_be1 ga beriladi (U_ke2U_be1), ya'ni I_k1 tok
55

kamayadi, I_k2 tok esa ortadi, ushbu jarayon tez kechadi va natijada VT2 tranzistor to‘yinish rejimiga, VT1 tranzistor esa qirqish rejimiga kiradi.
xema o‘zining vaqtinchalik biror turg‘un holatiga o‘tadi (kvaziturg‘un holati), kvaziturg‘un holatida bo‘lishi sig‘imni qayta zaryadlash jarayoniga bog‘liq bo‘ladi.
VT1 tranzistor yopiq, VT2 tranzistor ochiq deb faraz qilsak, bu holat birinchi vaqtinchalik turg‘un holat. Zaryad zanjiri EB₂, G₁, R_k1, chunki VT1 yopiq, bunda U_ke1 = E_k; avvalgi holatda VT1 ochiq va kuchlanish unda U_{ke to‘y} edi.
—E_k

+E_k S.2- rasm. Tranzistorli multivibratorning simmetrik sxemasi.

ig‘im G₁ ni zaryadlashda I_zar kamayadi R_k1 dagi sarf kamayadi va U_ke1=E_k bo‘ladi.
Vaqt momenti t < 0 da (avvalgi siklda) tranzistor VT1 to‘yingan, VT2 esa qirqish rejimida. G₂ sig‘im E_k=U_c2 gacha
zaryadlangan. t = 0 vaqtdan boshlab, sig‘im zaryadlana
boshlaydi. Razryadlanish zanjiri R_b1, E_k, VT2_ek va G₂
kondensatorda bo‘ladi.
U_c2 kuchlanish VT2 tranzistor oshganligidan VT1 tran- zistorning emitteriga beriladi.
Kondensatorni zaryadlanganidan so‘ng sxemani uloq ho- latda qoldirilganligida edi. U_s2 kuchlanish t₁ da o‘zgaradi. Kuchlanish U_be1=U_c2=0, tranzistor VT1 ochiladi. Tranzistor
VT2 yopiladi va tranzistorning birinchi holatdan ikkinchisiga
o‘tishi boshlanadi. Bu jarayon natijasida tranzistor VT1 ochiladi, tranzistor VT2 yopiladi. Ikkinchi vaqtinchalik turg‘un holati boshlanadi.
56
G₂ kondensator „+“, BE VT1, G₂, R_k2 zanjir bo‘yicha zaryadlana boshlaydi va „—“ G₂ kuchlanish U_keVT1 nolga erishadi. Ya'ni U_{ke to‘y} dan katta bo‘ladi. t₂ dan so‘ng jarayon takrorlanadi.
hunday qilib, multivibrator davriy ravishda bir turg‘un holatdan ikkinchisiga o‘tib, chiqish kuchlanishini shakllan- tiradi. Ixtiyoriy tranzistorning kollektoridan olinadigan kuch- lanish deyarli to‘g‘ri burchakli kuchlanish bo‘ladi.

Uke1 ^Uke to‘y
^5Gzar ^t₂ t

—E_k

^Ub1 ^Ek
^t1 t
t₂

—E_k
^Uke2 ^Uke to‘y
t₁ ^t₂ t

—E_k
E_k
^Ub2

t
_t1 t₂

—E_k

S.S-rasm. Avtotebranuvchi multivibratordagi kuchlanishning vaqtiy diagrammalari.

57

3.