Respublikasi oliy ta`lim,fan va innovatsiyalar vazirligi

Yosh voleybolchilarni tayyorlashda foydalanilgan xalq harakatli o‘yinlarini turlarga ajratish

I. Sifat ahamiyatiga ega harakatlar
O‘yinlar	Tezlik (harakatla‐ nish tezligi)	Tezlik‐ kuchlilik	Harakat koordina‐ siyasi	Chaqqonlik	Fazoda va vaqtda mo‘ljal‐lash
O‘yinlar	Barcha 24	2,5,6,8,9,10,	Barcha 24	6,8,15,21,24	Barcha 24
raqami	o‘yin	20,21,24	o‘yin		o‘yin
(ilovaga
qarang)

3.3.‐jadvalning davomi

II. Jismoniy sifatlari
O‘yinlar	Oyoqlar	Yuqori yelka kengligi	Yelkalar, yelka oldi, qo‘l panjalari
O‘yinlar raqami	2,3,6,9,10,13,20	4,5,6,7,8,11,13,14,15,	4,5,6,7,8,9,11,13,14,
(ilovaga qarang)		16,18,19,22,24	15,16,17,18,19,21,22,
			24

III. Pedagogik belgilar ( voleybolga nisbatan)
O‘yinlar	Voleybol‐ chining tex‐ nik va taktik tayyorgar‐ ligi	To‘p ki‐ ri‐tish	Zarba	Uzatish aniqli‐ gi	Jamoa‐ li bog‘liq‐ lik	To‘pni his etish
	1, 2, 3, 4, 5, 6,	3, 5, 6, 9,	6, 8, 9,	1, 3, 6,	2, 3, 8, 9,	3, 4, 5, 6,
	7, 8, 9, 10, 12,	11, 14, 16,	11, 14, 15,	10, 11, 12,	11, 13, 20,	7, 8, 9, 10,
O‘yin no‐	13, 15, 16, 17,	24	24	14, 15, 16,	24	12, 13, 15,
meri	18, 19, 20, 21,			17, 18, 19,		16, 17, 18,
	22, 24			24		19, 21, 22,
						24,

Shu bilan bir qatorda o‘yinlarning bunday yo‘nalganligi har bir o‘yinning xususiyatlarini, asosiy yo‘nalishini ancha aniq aks ettiradi.

Ma’lumki, harakatlanish faolligi yuqori bo‘lmagan o‘yinlar bolalarda qiziqish uyg‘otmaydi, sport elementlari bo‘lgan o‘yinlarga ular ko‘proq qiziqadilar, buni xalq harakatli o‘yinlarini tanlab olishda hisobga olindi. O‘yinlar mazmunidan yosh sportchilarni tekshirish uchun ularning barchasidan foydalanish mumkinligi, ularning jismoniy tayyorgarliklari va yoshi anatomik‐ fiziologik va psixologik xususiyatlariga mosligi ko‘rinib turibdi. O‘quv‐mashq mashg‘ulotlari jarayonida tanlab olingan xalq harakatli o‘yinlari vazifalariga qarab ba’zi belgilangan jismoniy mashqlar o‘rniga mashg‘ulotning tayyorlov, asosiy va yakuniy qismlariga kiritildi.
Mashg‘ulotlar soni va dvomiyligi o‘quv dasturi talablariga binoan haftasiga 8 soatdan (4 mashg‘ulot) iborat bo‘ldi. Qo‘llanilgan xalq harakatli o‘yinlari soni, jumladan sport o‘yinlari bilan birga 86,6 % ga oshirildi. Tdqiqot guruhi yosh voleybolchilarini tayyorlash olib borilgan mashg‘ulotlar asosiy yo‘nalishi – “o‘qitish” va o‘quv dasturiga binoan yosh voleybolchilarni texnik‐taktik harakatlar keng turlariga muvaffaqiyatli o‘rgatish va ko‘p yillik mashqlar jarayonida keyingi bosqichlarida maxsus jismoniy tayyorgarligi yuksak darajasiga erishish uchun shart‐sharoitlar yaratishdan iborat bo‘ldi.

0. 
   Harakatli o‘yin testlarining tahlillar ishonchliligini baholash
   

Ilgari aytib o‘tganimizdek, o‘rganib chiqilgan adabiyotlardan harakatli o‘yin testlari ishonchliligini ifoda etuvchi biror‐bir sonli ma’lumotlarni topa olmadik. Harakatli o‘yinlar testlarini ishonchlligini aniqlashda biz tanlab olgan harakatli o‘yinlar testi to‘plami bolalarning o‘yin faoliyatiga mumkin bo‘lgan qobiliyatlarini ifoda etishini qanchalik aniq aniqlashga yordam beradigan mezonlarni tanlab olishimiz kerak bo‘ldi.

Bunday hollarda, ma’lumki, mezon sifatida, masalan, test sinovi yordamida o‘lchashni amalga oshirmoqchi bo‘lgan xususiyatini aniq aks ettiruvchi sport natijasi ko‘rsatkichi olinadi. Shu bilan birga sport o‘yinlarida o‘z‐o‘zidan olingan bir ko‘rsatkich mezon bo‘lib xizmat qila olishligi ham ma’lum. V.M.Zatsiorskiy ), V.S.Ivanov va boshqalar mana shu qoidani hisobga olib harakatli
o‘yinlar testlari to‘plami taxminiy ishonchliligini baholash uchun bir necha tarkibiy mezonlari tanlab olindi:

• 
  T – shkalasi jismoniy tayyorgarligi bo‘yicha amaliyotdagi test bilan voleybolchilar jismoniy tayyorgarliklari darajasini kompleks baholash;
  
• 
  Texnik tayyorgarligi bo‘yicha uchta testlar natijasi yig‘indisi o‘rtacha arifmetik kattaligi;
  
• 
  Taktik tayyorgarligi bo‘yicha uchta testlar natijasi yig‘indisi o‘rtacha arifmetik kattaligi;
  
• 
  Boshlang‘ich tayyorlov guruhlariga qabul qilinayotgan 9‐10 yoshli bolalarning qobiliyatlarini baholash uchun tajribali murabbiylar (ekspertlar) tomonidan aniqlangan beshta harakatli o‘yin testi orqali shug‘ullanuvchilarga qo‘ygan ekspert baholari. (Ushbu vaziyatda o‘yin testlari to‘plami darajalashtirilgan natijalari va ekspert baholari o‘rtasidagi darajasi korrelyatsiya koeffitsienti hisoblab chiqiladi), korrelyatsiya koeffitsienti kattaligi bo‘yicha baholangan ekspertlar fikrlari mosligi darajasini tekshirish, uning kattaliga V=0,86, statistik ishonchliligi – R<0,005 ( X olingan ko‘rsatkichini (

Quyida (3.4.‐jadval) bolalarning harakatli o‘yin qobiliyatlarini har bir harakatli o‘yin testi bo‘yicha natijalari keltiriladi. Eng o‘rtacha ko‘rsatkichlar «urib tushirish», o‘yinlari ko‘rsatkichlarida kuzatiladi (4,90 – o‘g‘il bolalarda va 5,11 ‐ qiz bolalarda), buni bizning fikrimizcha, mana shu o‘yin qoidalarida test sinovlari natijalariga nisbatan ancha murakkab hisobga olinishi bilan tushuntirish mumkin. Qiz bolalarda eng kichik o‘rtacha kattaliklar «uchlik juft o‘yinchini tutish» va «juft holda uchinchini tutish» harakatli o‘yinlar testi ko‘rsatkichlarida kuzatiladi.

0. 
   
1. 
   
2. 
   
3. 
   ‐jadval
   

“Ҳаракатли ўйин тестлари”	Қатна‐ шувчи‐ лар сони	Тутил‐ ганлар сони	Х		m	V %
Қувловчи ва қочувчи (тутилганлар сони)	118 93	1‐7	4,25 4,15	1,137 1,117	0,104 0,116	26,75 26,91
Учлик жуфт ўйинчи‐ ни тутиш (тутилган жуфтликлар сони)	90 84	1‐7	4,33 4,26	1,18 1,132	0,117 0,119	25,81 26,57
Тутилган (неча марта)	90 84	2‐6	4,29 4,06	1,160 1,090	0,122 0,149	27,64 26,84
Жуфт ҳолда ўйинчини тутиш (тутиб олинган ўйинчиларнинг сони)	90 90	1‐7	4,23 3,92	1,058 1,112	0,111 0,117	25,01 27,98
Тутилган (неча бор)	90 90	2‐6	4,39 4,12	1,124 1,153	0,118 0,121	25,60 27,98
Учта тўрт бурчак
(илиб олган ёки қўли теккан тўплари сони,	87 91	1‐7	4,12 4,22	1,136 1,189	0,121 0,125	27,57 28,17
очколари сони)

9‐10 yoshli bolalarda harakatli o‘yin qobiliyatlarini test sinovlari natijalari

Urib tushirish. Tutib olingan yoki qaytaril‐ 92
gan to‘plar (ochkolar 87
soni)
_2‐8 4,90
5,4

soniga qaraganda, o‘g‘il bolalarda qiz bolalarga nisbatan o‘zaro yaxshiroq harakatlarni amalga oshirish kuzatiladi.
Shu bilan birga “uchlik” va “juftliklar” ta’qibidan qochib ketishda, qiz bolalar o‘g‘il bolalardan ko‘ra kamroq marotaba tutib olinganlar. Shu kabi ko‘rinish harakatli o‘yinlar testlari yordamida tajriba guruhlariga tanlab olingan bolalar ko‘rsatkichlari bo‘yicha ham kuzatiladi (3.5.‐jadval). O‘g‘il bolalar hujum qilishda, qiz bolalar esa himoyada ancha faol ekanliklarini taxmin qilish mumkin.

0. 
   ‐jadval
   

Ҳаракатли ўйин тестлари	Х		m	V%
“Қувловчи ва қочувчи” (тутиб	5,83	0,604	0,123	10,36
олинганлар сони)	5,69	0,612	0,125	10,75
“Учлик жуфт ўйинчини тутиш”	5,69	0,707	0,144	12,42
(тутилган жуфтлик‐лар сони)	5,42	0,684	0,140	12,67
“Тутилган” (неча бор)	3,02 2,91	0,441 0,522	0,106 0,090	14,60 17,93
“Жуфт ҳолда ўйинчини тутиш”	5,58	0,423	0,086	7,58
(тутиб олинган ўйинчилар сони)	5,37	0,441	0,090	8,21
“Тутилди” (неча бор)	3,24 2,98	0,451 0,481	0,092 0,098	13,91 16,14
“Учта тўрт бурчак” тўпни тутиб	5,61	0,498	0,101	8,87
олди ёки қўли билан тегди	5,54	0,513	0,105	9,26
“Уриб тушириш” тўпни илиб ол‐ ди ёки қўли билан тегди (очколар сони)	5,75 5,68	0,501 0,612	0,122 0,125	10,45 10,77

Harakatli o‘yin testlari natijalari bo‘yicha boshlang‘ich tayyorlov guruhlariga tanlab olingan bolalarda o‘yin testlari ko‘rsatkichlari

Izoh: mahrajda – o‘g‘il bolalar, sur’atda ‐ qiz bolalar.

O‘g‘il va qiz bolalar ma’lumotlarini solishtirish natijasida, o‘rganilgan ko‘rsatkichlar bo‘yicha guruhlar statistik katta (R<0,05) farq qilmasliklarini ko‘rsatdi. O‘yin testlari bo‘yicha tajriba guruhlariga tanlab olingan bolalarning variativ‐

statistik ko‘rsatkichlari ixtiyoriy tanlab olish yig‘indisi ko‘rsatkichlaridan katta farq qildi (R<0,05÷0,01). Ularning natijalari ularda ancha yuksak o‘yin iste’dodlari borligini ifoda etsa kerak.
Biz foydalangan harakatli o‘yin testlari xususan voleybol o‘yinida muhim bo‘lgan turli xususiyat va sifatlarni ifoda etishini hisobga olib, tanlab olish barcha harakatli o‘yin testlari natijalari yig‘indisi arifmetik o‘rtacha kattaligi bo‘yicha tanlov o‘tkaziladi.

0. 
   ‐jadval