Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov

259 

e)

 

təmir məqsədləri və komplektləşdirmə üçün ayrılmış, maşın və 

avadanlıqların ayn-ayrı hissələri və aqreqatlan; 

f)

 

hazırlayan təşkilatların anbarlarında hazır məmulat kimi olan maşın 

və avadanlıqlar; 

g)

 

əkmək üçün aynlan materiallar kimi şitilliklərdə yetişdirilən zaman 

çoxillik əkmələr və b.- 

Əmək vasitələri tərkibində istehsal alətləri (maşın və avadanlıq) mühüm rol 

oynayır.  Daha  geniş  mənada  götürsək,  əmək  vasitələrinə  əmək  prosesinin  baş 

verməsi üçün lazım olan bütün maddi şərait daxildir. 

Torpaq və yeraltı sərvətlər, təbiətin bəxşişi və ümumxalq mülkiyyəti olduğu 

üçün alqı-satqı obyekti sayılmır və buna görə də pul ifadəsində qiymətləndirilmir. 

Torpaq,  tikili  və  avadanlıqlardan  yaxşı  istifadə  olunması  göstəricilərindən 

biri,  hər  şeydən  əvvəl  boş  dayanmalan  azaltmaq  və  iki  növbəyə  keçmək  yolu  ilə 

avadanlığın iş  vaxtını  artırmaqdan  (ekstensiv istifadə)  ibarətdir.  Torpaq,  tikili  və 

avadanlıqdan  istifadə  olunmasının  digər  bir  göstəricisi  də  avadanlıqdan  istifadə 

işinin intensivlik dərəcəsidir, yəni texnikanın tətbiq edilməsi, təkmilləşdirilmələrin 

apaniması  və  texnoloji  əmək  tutumunun  aşağı  salınması  əsasında  avadanlığın 

məhsuldarlığının  yüksəldilməsidir.  Bu  ehtiyatlar  qabaqcıl  ölkə  təcrübəsinin  və 

xarici təcrübənin lazımi məlumatlanndan istifadə etməklə hərtərəfli texniki iqtisadi 

təhlil yolu ilə aşkara çıxanlır. 

Yuxanda qeyd edildiyi kimi torpaq, tikili və avadanlıqlann ən aktiv hissəsini 

maşın  və  avadanlıqlar  təşkil  edir.  Onlann  köməyi  ilə  məhsul  istehsal  edilir  və  ya 

xammal  emal  edilir.  Fondverimini  yüksəltmək  üçün  hər  bir  dəzgah,  aqreqat, 

avtomobil və traktordan yüksək bacanqla istifadə etmək lazımdır. 

Torpaq,  tikili  və  avadanlıqların  mövcudluğu,  hərəkəti  və  istifadə  edilməsi 

haqqında  iqtisadi  məlumatlan,  mühasibat  uçotu  və  operativ  texniki  uçot 

məlumatlanndan  əldə  etmək  olar.  Buna  görə  də  torpaq,  tikili  və  avadanlıqların 

mühasibat uçotunun birinci dərəcəli vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir: 

1.

 

Torpaq, tikili və avadanlıqlann mühafizəsinə nəzarətdən; 

2.

 

Torpaq,  tikili  və  avadanlıqlann  mövcudluğu,  daxil  olması  və 

təsərrüfatdan  çıxması  haqqında  öz  vaxtında  və  dəqiq  məlumat  əldə 

etməkdən; 

3.

 

Torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkəti və səmərəli istifadə edilməsi 

üzərində nəzarətdən; 

---

260 

4.

 

Torpaq,  tikili  və  avadanlıqların  öz  vaxtında  və  düzgün  əks 

etdirilməsindən; 

5.

 

Tam amortizasiya edilməmiş obyektlərin silinməsindən olan zərərlərin və 

ləğv etmənin nəticələrinin dəqiq müəyyən edilməsindən. 

5.2.

 

Torpaq, tikili və avadanlıqların təsnifatı 

Torpaq,  tikili  və  avadanlıqların  uçotunun  təşkil  edilməsində  eyniliyə  və 

onların mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatlan statistik ümumiləşdirmələr 

imkanına  nail  olmaq  üçün,  respublikanın  DSK-də  sahələr  və  bütövlükdə 

makroiqtisadi  miqyasda  həmin  vəsaitlərin  elmi  əsaslandırılmış  təsnifatı 

(qruplaşdırılması) işlənib hazırlanmışdır. 

Hazırda  DSK  tərəfindən  təsdiq  edilmiş  təşkilat  vəsaitlərinin  nümunəvi 

təsnifatı  qüvvədədir.  Həmin  təsnifat  tənzimləmə  işində,  uçot  və  hesabatın  tərtib 

edilməsi 

zamanı 

makroiqtisadiyyatda 

təşkilat 

vəsaitlərinin 

oxşar 

qruplaşdınlmasmrmüəyyən etmək üçün xidmət edir və bütün nazirliklər, idarələr 

və başqa təşkilatlar üçün məcburi sayılır. 

Tənzimləmədə,  uçotda  və  hesabatda  torpaq,  tikili  və  avadanlıqlar  istehsal 

prosesində iştirak etmək xarakterinə görə, makroiqtisadiyyatm arı-ayrı sahələrinə 

və fəaliyyət növlərinə görə, məqsədli təyinatlarına və yerinə yetirdikləri vəzifələrinə 

görə, aidiyyətinə və istifadə edilmələrinə görə təsnifləşdirilir. 

Geniş  təkrar  istehsal  prosesində  təşkilat  vəsaitlərinin  iştirak  etmə 

xarakterlərindən  asılı  olmayaraq  onlar  istehsal  və  qeyri-istehsal  vəsaitlərinə 

bölünürlər. Torpaq, tikili və avadanlıqlar maddi istehsal sahəsində fəaliyyət göstərir 

və  istehlak  məhsulları  əldə  etmək  üçün  aynlrmşdır,  qeyri-istehsal  tikili  və 

avadanhqlan  qeyri-istehsal  sahələrində  istifadə  olunur  və  qeyri-istehsal  istehlakı 

məqsədləri  üçün  aynInuşdır.  Torpaq,  tikili  və  avadanlıqlara  binalar,  qurğular, 

ötürücü  qurğular,  maşın  və  avadanlıqlar,  nəqliyyatlar,  alətlər,  istehsalat  və 

təsərrüfat inventarlan və digər vəsaitlər aiddir. 

Qeyri-istehsal  xarakterli  tikintilərə  və  avadanlıqlara  mənzil-kom-  munal 

təsərrüfatının, səhiyyənin, mədəniyyət və maarifin vəsaitləri aiddir. 

Nümunəvi  təsnifata  müvafiq  olaraq  təşkilatların  torpaq,  tikili  və 

avadanlıqların makroiqtisadiyyatm sahələri üzrə uçotunu təmin etmək üçün onlar 

aşağıdakı makroiqtisadi sahələr üzrə qruplaşdınlır: I. Sənaye; 

---