Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov
lentləri” maddəsinin artması), ya da onlann kassadan verilməsi kimi (“Pul vəsaitləri
Yüklə 4,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
40 lentləri” maddəsinin artması), ya da onlann kassadan verilməsi kimi (“Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri” maddəsinin azalması) xarakterizə olunur. Vəsaitlərin və onların mənbələrinin artması və ya azalması hesablarda ayrıca əks olunur. Buna görə hesab iki hissəyə bölünür; sol və sağ. Sol tərəf debet, sağ tərəf kredit adlanır. Debet sözü latınca “debet” sözündən götürülmüşdür, mənası -“o borcludur” deməkdir. Kredit sözü də latın sözüdür, mənası “ o inanır” deməkdir. Uçotun hər bir obyekti üçün, xüsusən vəsaitlərin hər bir növü və onların mənbələri üçün ayrıca hesab açılır. Hesab sxematik olaraq belə əks olunur. Hesab (uçotun obyektinin adı) Debet Kredit Hesabların debeti və ya krediti üzrə yazılan əməliyyatlann məbləğlərinin yekunu dövriyyə adlanır. Hesabın bir tərəfində yazılımş məbləğlərlə, o biri tərəfindəki məbləğlər arasındakı fərq qalıq və ya saldo adlanır. Saldo italyan sözüdür, bu hesablaşma deməkdir. Debet və kredit arasındakı fərqi göstərmək üçün tətbiq edilir. Qalıqlar debet və ya kreditin artıb azalmasından asılı olaraq debet və ya kredit üzrə ola bilər. Hesabın debet qalığını onun debetinə, kredit qalığını isə kreditinə yazırlar. Ayın əvvəlinə hesabın qalığı olduqda, son qalığı müəyyən etmək üçün hesabın həmin tərəfindəki dövriyyəni həmin qalığın üstünə gəlib və əks tərəfdəki dövriyyəni çıxmaq lazımdır. Əgər hesabın son qalığı olmazsa, o bağlı hesab olunur. Mühasibat hesablannda hər şeydən əvvəl təsərrüfat vəsaitlərinin ilkin vəziyyəti və onların mənbələri əks olunur, bu ilk qalıq hesab olunur və saldo adlanır. Sonra hesablarda təsərrüfat vəsaitlərinin və onların mənbələrinin dəyişilməsini əks etdirən, bütün baş verən əməliyyatlar yazılır. Vəsaitlərin ya artmasını, ya da azalmasını xarakterizə edən qeydlər hesablarda onun əks tərəflərində aynca olaraq əks etdirilir. Təsərrüfat vəsaitlərini əks etdirən hesablarda təsərrüfat vəsaitlərinin bütün növlərini uçota alırlar. Debet üzrə həmin növdən olan vəsaitlərin artıniması üzrə əməliyyatları, krediti üzrə isə bu vəsaitlərin azalması ilə 41 əlaqədar olan əməliyyatlan uçota alırlar. Bu hesabların debet və kredit dövriyyələri arasındakı fərq - debet qalığı (saldosu) - müəyyən tarixə təsərrüfat vəsaitlərinin vəziyyətini (mövcud olmasını) əks etdirir. Təsərrüfat vəsaitlərinin hərəkətini əks etdirən hesablar aktiv hesablar adlanır. Onlar debet qeydləri apanlmaqla açılır, həmin növdən təsərrüfat vəsaitləri qalmadıqda isə bağlanırlar. Təsərrüfat vəsaitlərinin aktiv hesablannm sxemi aşağıdakı kimidir: Təsərrüfat vəsaitləri hesabı Debet Kredit İlkin qalıq Vəsaitlərin məbləğinin artması (+) Son qalıq (debetdə)_____________ Vəsaitlərin məbləğinin azalması (-) Aktiv hesaba misal olaraq 221 saylı “Kassa” hesabını göstərmək olar. Bu hesabın debetində nağd pullann təşkilatın kassasına mədaxil edilməsi, kreditində isə kassadan məxaric edilən pul məbləğləri əks olunur. Bu hesabda qalıq (saldo) ancaq debetdə ola bilər, çünki kassada mövcud olan pul məbləğlərindən artıq sərf etmək olmaz. Təsərrüfat vəsaitlərinin yaranması mənbələrini uçota alan hesablar vəsaitlərin əmələgəlmə mənbələrini uçota almaq üçün ayrılmışdır. Həmin mənbələrin yaranmasını və artmasını əks etdirən əməliyyatlann baş verməsi hesabın krediti üzrə yazılır, azalmasını əks etdirən əməliyyatlar isə debet üzrə yazılır. Hesabın debet və kredit dövriyyələri arasındakı fərq kredit qalığını (saldosunu) göstərir və ya mənbə ləğv edildikdə o heç olmaya da bilər. Misal üçün, kreditdə borc ödənildikdən sonra hesabın qalığı olmaya bilər. Təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə mənbələrini uçota alan hesablar passiv hesablar adlanır. Onlar hesablarda kredit qeydləri apanlmaqla açılır. Təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə mənbələrini əks etdirən passiv hesabın sxemi aşağıda verilmişdir: Təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə mənbələrini əks etdirən hesab Debet Kredit Mənbənin məbləğinin azalması (-) İlkin qalıq
Mənbənin məbləğinin artması (+)
42 Passiv hesaba misal olaraq 301 saylı “Nominal (nizamnamə) kapitalı” hesabını göstərmək olar. Bu hesabın kreditində bir mənbə kimi vəsaitin artması, debetində isə azalması əks olunur. Hesab üzrə ancaq kredit qalığı (saldosu) ola bilər, çünki mənbəni mövcud olduğundan çox silmək olmaz. Həm aktiv, bom də passiv hesablar özlərinin xarici görünüşünə görə bir-birlərindən fərqlənmirlər, çünki həm bu və həm də o, sol tərəfə (debetə) və sağ tərəfə (kreditə) malikdirlər. Lakin iqtisadi məzmunlarına görə onlar bir-birinin əksinə olan əhəmiyyətə malikdirlər. Aktiv hesablar balansın aktivlər bölməsində yerləşirlər və debet qalıqları olur, passiv hesablar balansın kapital və öhdəliklər bölməsində yerləşirlər və kredit qalıqları olur. Aktiv hesablarda kommersiya təşkilatının təsərrüfat vəsaitlərinin mövcud olması və onların yerləşməsi əks olunur (torpaq, tikili və avadanlıqlar, ehtiyatlar, pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri və i.a.). Passiv hesablarda təsərrüfat vəsaitlərinin ödənilməsi mənbələri yazılır (ödənilmiş nominal (nizamnamə), kapital, ehtiyatlar, uzunmüddətli öhdəliklər, fəhlə və qulluqçuların əmək haqqı üzrə borclar, kreditorlar qarşısındakı öhdəlik və i.a.). 4.2. İkitərəfli yazılış metodunun əsaslandırılması, onun nəzarət və informasiya əhəmiyyəti Təşkilatın vəsaitlərinin dəyişilməsi təsərrüfat oməliyyatlannm nəticəsi hesab olunur. Təsərrüfat əməliyyatları hesablarda ikitərəfli yazılış üsulu ilə əks olunurlar. Bu o deməkdir ki, hər bir əməliyyat qarşılıqlı əlaqəsi olan iki hesabda yazılır. Beləliklə, uçot obyektləri arasında əlaqə yaradılır ki, bu da təşkilatların fəaliyyətinə nəzarət etmək və onda baş verən prosesləri öyrənmək üçün çox vacibdir. İkitərəfli yazılışın vacib olması balans dəyişiklikləri növlərinə baxarkən müəyyən edildi. Orada göstərildi ki hər bir təsərrüfat əməliyyatı iki iqtisadi hadisəyə gətirib çıxarır və mütləq balansın iki maddəsinə toxunur. İkitərəfli yazılış hesablarda qarşılıqlı əlaqədə göstərilmiş əməliyyatlardan irəli gələn, hər iki iqtisadi hadisənin vasitəsilə təsərrüfat əməliyyat- lannı özündə əks etdirmək üsulundan ibarətdir. İki tərəfli yazılış zamanı Yüklə 4,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|