Rəyçilər: Süleyman Əliyarlı
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Yelizavetpol şohərində aşağıdakı konsul nümayondəlori var idi; İranın vitse-konsulu Massadağa Ayvan; İngiltərənin konsulu Patrik Vilyam Cozef Stivens (Batumda otururdu, lakin Yelizavetpol quberniyasına baxırdı); Belçikanın ştatdankənar baş konsulu Stanislav Boye (Xarkovda otururdu, lakin Yelizavetpol quberniyasına baxırdı); Norveçin ştatdankənar baş konsulu Rasmus İnqvald Torsen (S. Peterburqda otururdu, lakin Yelizavetpol quberniyasına baxırdı). İrəvan şəhərində xarici ölkələrin aşağıdakı konsul nümayəndələri var idi. İranın vitse-konsulu Hacı Quluxan; İngiltərənin konsulu Patrik Vilyam Cozef Stivens (Batumda otumrdu, lakin İrəvan quberniyasına baxırdı); Belçikanın ştatdankənar baş konsulu Stanislav Boye (Xarkovda otururdu, lakin İrəvan quberniyasına baxırdı); Belçikanın konsul agenti Pavel Peti de Morkur (Tiflisdə otururdu, lakin İrəvan quberniyasına baxırdı); Norveçin ştatdankənar baş konsulu Rasmus İnqvald Torsen (S. Peterburqda otururdu, lakin İrəvan quberniyasına baxırdı). Naxçıvan şəhərində İranın konsul agenti Rauf bəy işləyirdi. Zaqatala dairəsində Belçikanın konsul agenti Pavel Peti de Morkur idi. O, Tiflisdə əyləşirdi. 1914- cü ildə Bakıda Belçikanın konsulu Ayvazov, Böyük Britaniyanın vitse-konsulu Ronald Makdonci; Yunanıstanın konsulu Kussi, Danimarkanın konsulu Birinq (o, Bakı şəhorinə, Bakı, Kutaisi, Yelizavetpol, Tiflis, İrəvan quberniyalarına, Kars, Dağıstan və Batum vilayətlərinə baxırdı); İtaliyanın konsul agenti Georq Pitoev; Niderlandın vitse- konsulu S. Bardskiy; Norveçin vitse-konsulu Birinq; İranın Bakıda konsulu Nüsrət ül Vezare, Yclizavetpolda vitse-konsulu, Lənkəranda konsul agenti Seyflılla xan, İrəvanda konsulu Hacı Quluxan; Fransanın konsulu Haje; İsveçin konsulu Knut Malm fəaliyyət göstərirdilər^ Müharibə başladıqdan sonra, 1915-ci ildo Bakıda Belçikanın konsulu Ayvazov; Böyük Britaniyanın vitse-konsulu Ronald Makdonel; Yunanıstanın konsulu Kussi; Danimarkanın konsulu Birinq; İtaliyanın konsul agenti Georgi Pitoyev; Niderlandın vitse-konsulu S. Bardski; Norveçin vitse-konsulu Birinq; İranın Bakıda konsulu Davudxan, Ye- lizavetpolda vitse-konsulu Əhmədxan, Lənkəranda konsul agenti Ab- basxan; İrəvanda konsulu Hacıağaxan; Fransanın konsulu Haje; İsveçin konsulu Knut Malm idP. 1915- ci aprelin 1-də Rusiya imperatoru İranın Lənkərandakı keçmiş konsul agenti Həbibulla xanı Göyçay və Salyanda konsul agenti kimi tanıdd. 68 Osmanlı imperatorluğıınıın planları • Müharibo dövriindo xarici siyasət vo diplomatiya tam mənasında mövcud deyildi. Onları daha çox lıərbi rəislərin əmrləri əvəz edirdi. Bununla belə, xariei siyasət və diplomatiya ilə paralel və qarşılıqlı vəhdətdə hərbi siyasət də gedərək dövlətlərin ümumi mənfelərinə xidmət edirdi. Böyük dövlətlərin Quzey Azərbaycan siyasətini öyrənmək üçün ilk növbədə onların hərbi qüvvələrini, planlarını və strateji niyyətlərini araşdırmaq lazımdır. Osmanlı imperatorluğıınıın Azərbaycana dair planları ümumi xarici siyasətin tərkib hissəsi idi. 1913-cü ildə Türkiyədə gənc türklərin liderləri Ənvər paşa hərbi nazir və baş qərargah rəisi, Tələt paşa, daxili işlər və maliyyə naziri, 1917-ci ildə böyük vəzir oldu; Camal paşa isə dəniz naziri və İstanbulun hərbi qubernatoru oldu. Almaniyaya xüsusi rəğbəti olan gənc türklərin liderləri Osmanlı imperatorluğunu bu ölkə ilə daha da yaxınlaşdırdılar. 1913-cü ilin noyabrında alman general-leytenantı Liman fon Sanders Osmanlı imperatorluğu hərbi nazirliyi ilə Almaniya arasında Türkiyədə işləyən alman zabitlərinin funksiya və şərtlərini müəyyənləşdirən xüsusi müqavilə imzaladı. Alman missiyasının tərkibində 42 zabit var idi. Missiya 1913-cü il dekabrın 14-də İstanbula gəldi. Missiyanın başçısı Liman fon Sanders, hərbi qərargah rəisi isə Almaniyanın Türkiyədəki keçmiş hərbi attaşesi mayor Ştrcmpcl oldu. Belə bir müqavilə bağlanmasında Almaniya xüsusilə maraqlı idi. Lakin Almaniya ilə bu müqavilənin bağlanmasının təşəbbüskarının Türkiyə olmasını ABŞ tarixçisi Sidney Fey, müharibə dövründə İtaliyanın məşhur siyasi xadimi və publisisti olmuş L. Aibcrtini və həmçinin görkəmli türk generalı Kazım Qarabə- kir paşa da etiraf edirdilər". Alman missiyasının tərkibi haqqında müxtəlif rəqəmlər söylənilir. Liman fon Sandersin yazdığına görə, 1914- cü ilin avqustunda alman hərbi missiyası 70 zabitə və müharibənin sonuna yaxın 800 nəfərə çatdı'’. Fransız tarixçisi, professor Pierre Reno- uvin isə Liman fon Sandersin başçılığı ilə İstanbula gələn alman heyətinin 40 nəfərdən ibarət olduğunu yazır. Ona görə bundan əvvəl ad- miral Limpus başda olmaqla ingilis, general Bauman başda olmaqla fransız heyətləri İstanbula gəlmişdik Osmanlı ordusu alman hərbi missiyasının, xüsusən, general Liman fon Sandersin nəzarəti altında yerləşirdi. O, bütün türk ordusunun baş inspektoru idi. Müharibə başlayan kimi Liman fon Sanders 1-ci ordunun komandanı təyin edildi*. 69 Almaniya Rusiyaya müharibə elan etdikdən bir gün.sonra - avqustun 2-də gündüz saat 4-də İstanbuldakı alman səfiri Barən fon Van- henheym ilə sədrəzəm və Xarici İşlər naziri Səid Həlim paşa arasında gizli müqavilə imzalandı. Bu müqaviləyə görə; 1). Hər iki tərəf Avstriya-Macarıstan ilə Serbistan arasındakı savaşda tərəfsiz qalacaqdır; 2). Ancaq Rusiya Avstriya-Macarıstan əleyhinə hərbi əməliyyatlara başlayardısa və Almaniya müharibəyə girərdisə Osmanlı impera- torluğu da müharibəyə qatılacaqdı; 3). Osmanlı ordusuna təlim keçmək üçün Türkiyədə olan alman əsgəri heyəti müharibə başladıqdan sonra yerində qalacaq və Osmanlı qüvvətlərinin idarə edilməsində vəzifə alacaqdı; 4). Osmanlı torpaqlarına hər hansı hücum olardısa Almaniya Osmanlını silahla qorumalı idi; 5). Bu müqavilə 1918-ci il 31 dekabr tarixə qədər qüvvədə olmalı idi; 6). Müddətin sonunda tərəflərin biri ondan imtina etməzdisə, müddət 5 il üçün artırılmalı idi; 7). Müqavilə imzalandıqdan sonra bir ay müddətində təsdiq olunmalı idi; 8). Müqavilə məxfi idi və yalnız qarşılıqlı razılıqla çap edilə bilərdi’. Müqavilənin imzalanmasında müdafiə naziri Ənvər, daxili işlər naziri Tələt, ədliyyə naziri Xəlil iştirak etdilər'". Bu sənədin imzalanmasından Antanta dövlətlərinin xəbəri yox idi. Elə həmin gün Türkiyə rəsmi olaraq müharibədə özünü tərəfsiz elan etdi". İngilis tarixçisi Marian Kent yazır ki, avqustun 2-də, Almaniya Rusiyaya müharibə elan etdikdən bir gün sonra, Türkiyə Almaniya ilə ittifaqa girdi. Britaniyanın müharibəyə qoşulduğünu bilən Ənvər paşa Trakiyadakı bəzi bolqar əraziləri ilə birlikdə Lcmnos və Kios adalarının Türkiyəyə qaytarılması əvəzində Osmanlı ordusunu Almaniyanın istifadəsinə verməyi nəzərdə tutan ittifaq təklif etdi'k Başqa ingilis tarixçisi C. M. Roberts yazır ki, Türkiyənin siyasəti əsas etibarı ilə Rusiyadan qorxudan irəli gəlirdi. Türkiyə müharibəyə Almaniyanın udacağına əmin olduğundan 1914-ci il avqustun 2-də Almaniya ilə alyansa girdi. Lakin bu alyans məhdud idi'". Digər ingilis tarixçisi A. Teylor Türkiyənin Almaniya ilə 2 avqust tarixdə bağladığı müqaviləni Osmanlı imperiyasını məhv edən kobud səhv kimi qiymətləndirir'". Almaniya ilə məxfi maqavilə imzalandıqdan sonra avqustun 5-də Ənvər paşa İstanbuldakı rus səfirliyinin hərbi attaşesi Lcontyevlə danışıqlara başladı. Bu danışıqlarda türklər Rusiyaya yaxşı münasibətlərini nümayiş etdirərək Qafqaz sərhəddindəki bütün birliklərini geri 70 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|