Rəyçilər: Yeganə Qəhrəmanova

Şifahi təqdimatda jestlərin rolu. Şifahi təqdimatda jestlərinizin xüsusiyyətləri çox vacibdir: bəzi tədqiqatçılara görə, nitqdəki jest məlumatların təxminən 40% -ni daşıyır. Tamaşaçıda xoş təəssürat yaratmaq üçün bir neçə qaydanı bilməli və onlara əməl olunmalıdır:
• poza sakit olmalıdır, jestlər sərbəst və elastik olmalıdır, səliqəsiz olmamalıdır;
• jestlər düşüncə qatarını müşayiət edə bilər və etməlidir;
• şablonlu jestlər olmamalıdır;
• jestlər sözlərinizi vurğulamaq üçün tez-tez istifadə olunur;
• barmaqlarınızdan istifadə edərək nüansları izah edə bilərsiniz.
Təcrübəsiz bir natiq üçün ən böyük problemli sual "Əllərlə nə etmək lazımdır?" sualıdır. Unutmayın ki:
• jestlərin təxminən 90% -i beldən yuxarı hissədə edilməlidir – beldən aşağı hissədə edilən jestlər çox vaxt qeyri-müəyyənlik, uğursuzluq, çaşqınlıq mənalarına malikdir;
• dirsəklər bədənə 3 sm-dən yaxın olmamalıdır, daha kiçik bir məsafə səlahiyyətinizin əhəmiyyətsizliyini və zəifliyini simvollaşdıracaq;
• iki əlinizlə jestinizən çətin məqamda məqbul saydığınız işarələrdən istifadə etməyə başlamaqdır.
Beləliklə, işgüzar ünsiyyətin bir hissəsi kimi ictimai nitq yaxşı müsahibə keyfiyyətlərinə sahib olmalı və yalnız inandırıcı deyil, həm də danışan, dəlil əsaslı, məntiqli, düşüncəli, gözəl olmalıdır. Nəticə etibarilə, ictimai nitq işgüzar qarşılıqlı münasibət və söz sənətidir. Sonda iki ifadəni sitat gətirmək yerinə düşər: “Yaxşı natiqlər azdır, amma onları dinləməyə qadir olan insan çoxdurmu?” (J. Labruyere); "Nitqdə bir söz düşüncənin ifadəsidir ... və buna görə bir söz ifadə etdiyinə uyğun olmalıdır" (L. Tolstoy).

Mövzu 8
İşgüzar ünsiyyətdə sözsüz bağlantı

Sözsüz ünsiyyət və onun ünsürləri. İnsan mənəvi-psixoloji cəhətdən zəngin və mürəkkəbdir. Bu zənginliyi və mürəkkəbliyi bədii sözün gücü ilə ifadə etmək xüsusi bir məharət istəyir. Bədii surətin yaşadığı bütün anları tam təfərrüatı ilə oxucuya çatdırmaq üçün onun sözünə, səsinə, fəaliyyətinə diqqət yetirməklə yanaşı, sevincinə, kədərinə, emosiyalarına önəm vermək də vacib rol oynayır. Odur ki, ədəbi-bədii əsərlərdə mükalimə, mübahisə anlarında ifadəli, mənalı və məzmunlu jestlərdən də istifadə olunur. Bununla da surətin, obrazın vəziyyətini daha qabarıq şəkildə canlandırmağa nail olmaq mümkün bir hala çevrilir.
Psixoloji gərginlik məqamında təəccüb, təəssüf, heyrət, dəhşət, sevinc, kədər və s. kimi ruhi anlar insanın simasında qabarıq şəkildə təzahür edir. Ona görə də bu qisim detallardan nasirlər zahiri portret görüntülərini yaratmaq üçün düzgün şəkildə istifadə edirlər.
Həqiqi yazıçı təkcə sözlə deyil, mimika və jestlərin köməyi ilə bədii obrazı, surəti daha görümlü, yaddaqalan edə bilir. Onu da qeyd edək ki, əksər vaxt mimika və jestlərin fikri, hissi qabarıq, məzmunlu, ifadəli nəzərə çatdırmaq imkanları sözlərdən də dəqiq, etibarlı olur. Mimika və jestlər insanın psixoloji halının ən təbii təzahürləridir. Belə ki, insan yalandan ağlaya bilməz, simasında süni faciəvi görkəm yarada bilməz, yalandan ürəkdən gülə bilməz. Belə hallarda saxtalıq, riyakarlıq özünü büruzə verə bilər. Müqayisə üçün qeyd edək ki, insan məqsəd və niyyətindən asılı olaraq, nəyisə gizlədə bilər, yalan danışar, aldadar və s. Ancaq yalançı mimika, jestlər insanın psixoloji halını düzgün əks etdirə bilməz. Yaxud baxışlar heç vaxt yalan danışmaz. Təsadüfi deyildir ki, gözlər qəlbin aynası hesab olunur.
Şifahi nitq danışıq əl-qol hərəkətləri ilə, bədənin aldığı vəziyyətlə (hərəkətlə) daha çox tamamlanır. Bir sözlə, mimika və jestlər surətlərin, obrazların fərdiləşməsi, tipikləşməsi üçün çox əlverişli vasitədir.
Hegel yazır: “İncəsənət haqqında bunu təsdiq etmək olar ki, o hər hansı bir surətin qəlbini aşkarlayan zahirinin bütün nöqtələrini göz önündə canlandırır” və (ruhunu) aydınlaşdırır... O, göz önünə təkcə bədən quruluşunu, sifətinin ifadəsini, davranışındakı jestləri və maneranı deyil, həm də eyni ilə hərəkətləri və hadisələri, səsinin, nitqinin və səslərin modulyasiyasını sonadək göz önündə canlandırır...” Doğrudan da, hər hansı bir heykəltəraşın yaratdığı heykəldə deyilənləri görməmək mümkün deyildir.
Böyük ədiblər (Hüqo, Balzak, Flober, Tolstoy və başqaları) surətlərin mənəvi-psixoloji problemlərini, sarsıntılarını əvvəlcə özləri yaşamışlar. Sonra onu yüksək bədii səviyyədə təqdim etməklə oxucunu həyəcanlandıra bilmişlər. Oxucu təsəvvüründə bədii surətləri canlandırmaq üçün vizual təsəvvür üsullarına müraciət edir. Bu zaman bədii obrazların, surətlərin sifət cizgiləri, mimikaları, əl-qol hərəkətləri, jestləri, müəyyən situasiyaya uyğun hərəkətləri çox şeydən məlumat verir.
Teatr və kino sənətində mimika və jestlər geniş yer tutur. Pantamimo sənəti məhz mimika və jestlərə əsaslanır. Böyük fransız aktyoru Marsel Marsonun pantomim teatrı və Moskvadakı “Mimika və jestlər teatrı”, Bakı şəhərində 1994-cü ilin 16 mayında yaranmış Azərbaycan Dövlət Pantomim teatrı bunun nümunələridir. Bütün bunlar mimika və jestlərin insan xarakterinin, insanın psixoloji ovqatının ifadəsində yerini sübut edir. Mimikalar, jestlər, hərəkətlər müəyyən bədii funksiya daşıyır, əlavə məlumat verir. Məsələn, Ə.Haqverdiyevin “Haqq mövcud” hekayəsində surətin əl hərəkətləri, bir növ, müəllif sözlərini əvəzləyir. Belə ki, Məşədi Əkbərin pristava rüşvət verməsi onun jestləri–əl hərəkətləri vasitəsilə belə göstərilir: “Məsələsinə arif, həmişə öz təklifini bilən Məşədi Əkbərin sağ əli getdi arxalığın cibinə və pristav da zənn ilə gözlərini dikdi onun əlinin hərəkətinə. Bir azdan sonra əl cibindən çıxdı və bir dəstə əskinaz pristavın masasının üstünə qoyuldu”. Bu epizod oxucu nəzərində hərəkətlə canlandırılmışdır.
Yazıçı üçün də, şifahi ünsiyyətdə olan insan üçün də mimika və jestlərdən faydalanmaq, daha doğrusu, istifadə etmək effektlidir.
Bədii əsərlərdə mimika və jestlərin fraqmental variantlarına çox təsadüf olunur. Məsələn, Ə.Haqverdiyevin “Mütrüb dəftəri” hekayəsində Qasım əminin mübahisə zamanı necə özündən çıxması bircə cümlədə belə verilir: “Elə bil Qasım əmiyə bir güllə dəydi, ayağa qalxıb hirslə əlini döşünə çırpıb, dedi...” Yaxud Ə.Haqverdiyevin “Xortdanın cəhənnəm məktubları” əsərindən: “Vinokurov sözləri eşidən kimi qalxıb, ayağını yerə bir cür çırpdı ki, eynək gözündən düşdü”.
İnsanlar fərqli anlayış səviyyələrində müxtəlif növ məlumat mübadiləsi edə bilərlər. Məlumdur ki, ünsiyyət yalnız şifahi və ya yazılı mesajlarla məhdudlaşmır. Həm də duyğular, tərəfdaşların davranışları, jestləri ilə olur. Buna görə həmsöhbətin davranış tərzinə, pozalarına və üz ifadələrinə, həmçinin jest tərzinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bundan əlavə, hər hansı bir işin müvəffəqiyyəti həmsöhbətlə gizli əlaqə qurma qabiliyyətindən asılıdır. Bu əlaqə yalnız dediklərinizdən deyil, həm də necə davrandığınızdan da asılıdır.
Psixoloqlar müəyyən ediblər ki, insanın qarşılıqlı fəaliyyəti zamanı ünsiyyətin 60-80% -i şifahi olmayan, yalnız 20-40% -i şifahi vasitələrlə həyata keçirilir. Şifahi olmayan dilin bir xüsusiyyəti onun təzahürünün impulsları ilə meydana gəlməsidir. Bu impulsları saxtalaşdırma qabiliyyətinin olmaması bizə adi, şifahi, ünsiyyət kanalından daha çox bu dilə etibar etməyimizə imkan verir. Hamı öz jestlərini, üz ifadələrini, pozalarını idarə edə bilmir. Gözlər, hərəkətlər insana bir növ məlumat sızması kanallarıdır.
Aydınlaşdırma və anlamaq üçün sualların köməyi ilə şərhlərin həqiqiliyini iki dəfə yoxlamaq olar. İşgüzar qarşılıqlı münasibətlərdə bu fürsətə laqeyd yanaşmamaq lazımdır. Üz ifadələri və jestlərin dilini başa düşmək həmsöhbətin mövqeyini daha dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan verir. Jestləri oxuyaraq, rəy bildirəcəksiniz, bu, bütün işgüzar qarşılıqlı fəaliyyət prosesində həlledici rol oynayır. Jestlərin birləşməsi belə bir əlaqənin vacib tərkib hissəsidir. Dediklərinizin təsdiq və ya düşmənçiliklə qarşılandığını, danışdığınız insanın açıq və ya qapalı, özünü güdən və ya cansıxıcı olduğunu necə başa düşə biləcəksiniz? Jestlərin və bədən hərəkətlərinin dilini bilmək yalnız danışdığınız insanı daha yaxşı tanımağı deyil, həm də (daha önəmlisi) bu barədə danışmazdan əvvəl sizdən hansı təəssüratı eşitdiyini də əvvəlcədən bilmək imkanı verir. Bütün bunlar bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, tərəfdaşlarla, həmsöhbətlərinizlə və ya sadəcə həmkarlarınızla münasibətlərdə müəyyən nəticələr əldə etmək istəyirsinizsə, o zaman, heç olmasa, şifahi olmayan əsasları, sözsüz ünsiyyəti də bilmək lazımdır.
İşgüzar ünsiyyətdə hər bir iştirakçı "müşahidəçini izləyir".Təəssüratı və tərəfdaşın şifahi olmayan davranışını izləyir. Şifahi olmayan siqnalları "oxumaq" bacarığı iş adamına aşağıdakı üstünlükləri verir:
• münasibətlər səviyyəsində başlanğıcda ortaya çıxan çətinlikləri tanımaq mümkündür: onlar haqqında "tutma" siqnalları, söhbət zamanı yenidən qurulmaq, söhbət taktikasını dəyişdirmək;
• alınan siqnalların təfsirinin düzgünlüyünü iki dəfə yoxlamaqla yanaşı, müşahidənin doğruluğuna nəzarət edə bilərsiniz (məsələn, göz yaşları çıxdı: onlar əziyyət və ağrı ilə ola bilər, sevinc göz yaşları ola bilər və s.).