Rəyçüər: S. M. SƏBZƏLİyev iqtisad elmləri doktoru, professor

Müəssisənin iqtisadi rentabelliyi (1996-2005-ci illər üzrə)

	İllər
	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Müəssisənin iqtisadi rentabelliyi	7	16	16	4	13	15	15	8	12	20

Əvvəlcə (10.4) düsturu ilə hadisələrin əmələ gəlmə tezliyini (ehtimalını) hesablayaq. Məsələn, müəssisənin iqtisadi rentabelliyinin 7% həcmində olması 10 il ərzində yalnız bir dəfə müşahidə olunmuş, yəni hadisənin əmələ gəlmə tezliyi (Fı) 0,1-ə (1:10) bərabər olmuş, 16% həcmində rentabellik 2 dəfə baş vermiş, müvafiq olaraq F2=0,2 (2:10) və s. olmuşdur. İndi isə hadisələrin orta gözlənilən qiymətini (10.5) düsturu ilə hesablayaq:
P=7%x0,1 +16%x0,2+4%x0,1 +13%x0,1 +15%x0,2+8%x0,1 +12%x0,1 +

+20%x0,1 = 12,6%

Müslümov S. Y., Kazımov R.N.
Nəhayət, dispersiyanı hesablayaq. Hesablama aşağıdakı düsturla aparılır:

Dispersiya =

i=l
Dispersiyanm hesablanması
(10.6)

Cədvəl 10.2

Faktiki qiymət Pı	Ehtimal F	Gözlənilən orta qiymət P = P F	Gözlənilən faktiki-orta qiymət P, - P	Dispersiya [ P.-' pf F
7	0,1	7x0,1=0,7	7- 12,6 = -5,6	5,62x0,1=3,1
16	0,2	16x0,2=3,2	16-12,6 = 3,4	3,42x0,2= 2,3
4	0,1	4x0,1=0,4	4- 12,6 = -8,6	8,62x0,1=7,4
13	0,1	13x0,1 = 1,3	13-12,6 = 0,4	0,42x0,1=0,01
15	0,2	15x0,2=3,0	15- 12,6 = 2,4	2,42x0,2= 1,2
8	0,1	8x0,1=0,8	8 -12,6 = -4,6	4,62x0,1=2,1
12	0,1	12x0,1 = 1,2	12-12,6=-0,6	0,62x0,1=0,03
20	0,1	20x0,1=2,0	20-12,6 = 7,4	7,42x0,1=5,5
		Orta gözlənilən qiymət=12,6%		Dispersiya=21,6

Dispersiyanm həcmini bilərək faktiki məlumatlardan orta kvadrat kənarlaşmanı müəyyən etmək olar:

k - p - \

burada, n - müşahidə hallarının sayını;

k - tənliyin parametrinin sayını göstərir.

(10.7)

Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, standar tkənarlaşmanın həcmi nə qədər yüksək olarsa, hadisələrin proqnozlaşıdırılmış riski də bir o qədər yüksək olar.
6 6

Xr285T2

Beləliklə, rentabelliyin orta həcmindən kənarlaşma ehtimalı hesabat ilində ±0,7% təşkil edir (12,6%).

Məsrəflərin məqsədəuyğunluğunun təhlili riskin potensial zonasının müəyyən edilməsinə istiqamətləndirilir. Artıq xərc dörd əsas amiln birindən, yaxud onların kombinasiyalarından meydana çıxa bilər:

1. 
   İlkin dəyərin lazımi qədər qiymətləndirilməməsi;
   
2. 
   Layihələndirmənin sərhədinin dəyişməsi;
   
3. 
   Məhsuldarhqdakı fərqlər;
   
4. 
   İlkin dəyərin artırılması;
   

Burada əsas amillər detallaşdırıla bilər. Maliyyə vəsaitinin risk dərəcəsini müəyyən etmək məqsədi ilə maliyyə sabitliyi göstəriciləri buna misal ola bilər.

Ekspert qiymətləndirmə metodu bir qayda olaraq təcrübəli sahibkarların və mütəxəssislərin anketləşdirilmiş materialları və fikirlərinin işlənilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Ekspert-mütəxəssislərin tərtib etdikləri anketlər sonradan qarşıya qoyulan bu və ya digər analitik məsələlərin xeyrinə statistik işlənir.

Analogiya (oxşarlıq) metodunun mahiyyəti oxşar hadisələri, əşyaları, sistemləri axtarıb tapmaq və bu oxşarlıqdan istifadə etməkdən ibarətdir. Bu metodun tətbiqi, həmçinin ekspert qiymətləndirmə metodunun tətbiqi özündə müəyyən subyektivliyi səciyyələndirir, çünki, intui- siya, təcrübə və təhlilçinin biliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

3. 
   Risk şəraitində maliyyə qərarlarmm qəbul edilməsi
   

Məlum olduğu kimi bir sıra maliyyə əməliyyatları müxtəlif risklərlə bağlıdır. Bu əməliyyatların həyata keçirilməsi risk dərəcəsinin müəyyən olunaraq qiymətləndirilməsini tələb edir. Risk dərəcəsi dedikdə, itkinin baş vermə ehtimalı başa düşülür. Sahibkarın riski kapital qoyuluşlarından gözlənilən nəticənin- maksimal və minimal gəlir və itkinin məbləğinin subyektiv qiymətləndirilməsini səciyyələndirir. Maksimal və minimal gəlir məbləğləri arasında diapazon böyük olduqca risk dərəcəsi də yüksəlir. Bu halda maliyyə qərarlarının qəbul edilməsi zamanı risk dərəcəsi də artır.

İqtisadi mühitin qeyri-müəyyənliyi isə müxtəlif amillərin: tam informasiyanın olmaması, təsadüfilik, ziddiyyətlərin təsiri ilə şərtlənir. Kifayət qədər informasiyanın olmaması və onun dəyişməsi perspektivi sahibkarı əlavə informasiyalar axtarmağa, öz məntiqinə əsaslanmağa

2T286°T2

Müslümov S. Y.. Kazımov R.N.
məcbur edir. Təsadüfılik oxşar şəraitlərdə təsərrüfat proseslərinin eyni nəticələrə gətirib çıxarmasını xarakterizə edir. Təsərrüfat fəaliyyəti zamanı hər bir hərəkətin ziddiyyəti yaranır. Bütün bunları nəzərə alaraq sahibkar öz təsərrüfat fəaliyyəti zamanı ziddiyyətləri aradan qaldırmağa və bununla da risk dərəcəsini azaltmağa kömək edən strategiya seçməlidir.

Öz mahiyyətinə görə risk maliyyə kateqoriyası kimi çıxış edir. Odur ki, risk şəraitində maliyyə qərarlarının qəbul edilməsini yalnız maliyyə mexanizminin köməyi ilə həyata keçirmək olar. Etibarlı və düzgün informasiyaya malik olan sahibkar daha tez, operativ surətdə maliyyə və kommersiya xarakterli qərarlar qəbul etmək və bu qərarların düzgünlüyünə təsir göstərə bilmək imkanı əldə etmiş olur. İdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə yanaşmalar müxtəlif olduğu üçün risklərin idarə edilməsi variantları da fərqlidir. Riskin mövcud olduğu şəraitdə maliyyə qərarlarının qəbul edilməsinin hazır, standart üsulu yoxdur və ola da bilməz. İdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsində sahibkarın məntiqi və daxili hissiyatı əsas rol oynayır. Daxili hissiyat heç bir məntiqi əsaslandırma olmadan problemin düzgün həllinin tapılmasını səciyyələndirir. Məntiqlə problemin dərk edilməsi yolu onun həll edilməsi prosesidir. Bu iki üsulun köməyi ilə riski müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda, evristik metoddan istifcidə edilir.

Evristika həqiqətin tapılması, nəzəri tədqiqi üçün tətbiq edilən müxtəlif məntiqi üsulların və metodların qaydalarının məcmusudur. Başqa sözlə, evristika daha mürəkkəb məsələlərin həlli üçün istifadə edilən üsul və qaydalardır. Əlbəttə, evristika riyazi üsullara nisbətən bir qədər qeyri müəyyəndir. Lakin o, konkret qərar qəbul edilməsinə imkan verir.

İdarəetmə qərarları qəbul edən zaman sahibkar aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirməlidir:

1. 
   Verilmiş layihə üzrə mümkün ola biləcək maksimal zərər riskini müəyyənləşdirmək.
   
2. 
   Bu zərər məbləğini kapital qoyuluşunun məbləği ilə müqayisə etmək.
   
3. 
   Zərər məbləğini müəssisənin bütün maliyyə ehtiyatları ilə müqayisə etmək və müflisləşmə ehtimalını qiymətləndirmək.
   

Zj" 287TS

Qeyd etmək lazımdır ki, istənilən halda zərərin maksimal məbləği kapital qoyuluşu məbləğindən çox ola bilməz. Aşağıdakı misalı nəzərdən keçirək:

İnvestor riskli işə 1 milyon manat sərmayə qoymuşdur. İş alınmadığı halda investorun itkisi 1 milyon manat olacaqdır.Qeyd etmək lazımdır ki, pulun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar itkilərin həcmi qoyulmuş kapital məbləğindən çox ola bilməz.

Portfel investisiyaları, yəni qiymətli kağızların əldə edilməsi zamanı zərər (itki) məbləği qoyulmuş kapital məbləğindən az olur. Odur ki, maliyyə qərarları qəbul edərkən risk əmsalı hesablanır və qiymətləndirilir. Maksimal itki məbləği ilə xüsusi maliyyə resursları arasındakı nisbət müflisləşməyə səbəb olacaq risk əmsalı hesab edilir və riyazi şəkildə aşağıdakı kimi ifadə olunur:

ə , = y (10.8)

Burada, Ər - risk əmsalı; U - mümkün ola biləcək maksimal itki; X - xüsusi maliyyə resursları.

Bu düsturdan istifadə edərək bir neçə maliyyə qərarının qəbul edilməsinin optimal variantını hesablayaq.

Cədvəl 10.3