Nazorat savollari:
7.
Iqtisodiy sohalarda qo’llaniluvchi qanday dasturlarni bilasiz?
8.
1C: Buxgalteriya dasturining asosiy tamoyillari nimlardan iborat?
9.
Asosiy menyu nimalardan tashkil topgan?
10.
Ro’yxatlar bilan ishlashda namalarga e’tibor berish kerak?
11.
Dasturni tavsiflang.
12.
Servis menyusi haqida gapiring.
35-ma’ruza
Tarjimon dasturlari. Socrat, Promt, Uz-Lat, tarjimon dasturlarida
ishlash
Reja:
1. Tarjimon dasturlari
2. Socrat, Promt dasturlari haqida tushuncha
3. Uz-Lat, tarjimon dasturlarida ishlash.
Hozirgi kunda dunyoda ingliz tilidan boshqa tillarga va boshqa tillardan ingliz
tiliga avtomatik tarjima qiluvchi dasturlar keng qo`llanilyapti. Bu ingliz tilining
xalqaro muloqot borasida yetakchi rol o`ynayotganligi bilan izohlanadi. Ingliz tili
o`rganish uchun ancha qulay va sodda, lekin uning soddaligi avtomatik tarjima
sistemalari uchun kutilmaganda qo`shimcha qiyinchiliklar tug`diradi. Hamma gap
shundaki, ingliz tilidagi bir xil yozilgan so`zlar ko`pincha nutqning turli qismlariga
tegishli bo`ladi. Bu gapning grammatik tahlilini qiyinlashtiradi va avtomatik
tarjimadagi qo`pol xatolarning yuzaga kelishiga olib keladi.
Rus tilidan ingliz tiliga va ingliz tilidan rus tiliga avtomatik tarjima qilish
sistemalaridan Socrat va Stylus kabi dasturlar keng tarqalgan. Stylus, shubhasiz,
tarjimada yana ham yuqori sifat va o’zgaruvchanlikni ta’minlaydi. Stylus
dasturining so’nggi versiyasida o’z nomini o’zgartirdi va u endi PROMT98 deb
ataldi.
PROMT98 sistemasi universal, shu bilan birga ixtisoslashgan lug’atlardan iborat
boy tarkiblarni o’z ichiga olib, ulardan foydalanishni boshharuvchi vositalarni o’z
ichiga oladi. Bironta ham lug’atga kirmagan so’zlar tarjimasini mustaqil ravishda
aniqlab, iste’mol luhatida saqlaydi. Bundan tashqari, PROMT 98 dasturi xususiy
ismlar va tarjima qilish talab etilmaydigan boshqa so’zlar, masalan, qisqartma
so’zlar bilan ishlash qoidalarini ko’rsatish imkonini ham beradi.
Dasturning qo’shimcha imkoniyatlari fayllarning turkum tarjimalari,
tekislanmagan matnlarning tezkor tarjimalari, shuningdek, Internetdagi Web
sahifalarini sinxron tarjima qilish imkonini o’z ichiga oladi. Ushbu sahifalarini
alohida ilova dasturlar sifatida amalda tadbiq etilgan.
PROMT98 dasturi o’rnatilgandan so’ng bosh menyuda uni ishga tushirishga izn
beruvchi punktlar paydo bo’ladi.
PROMT98 interfeysi Windows (95, 97,98,2000) operatsion sistemasi
talablariga muvofiq amalga tatbiq etilgan.
Bevosita asboblar paneli ostida joylashgan qism ilova oynasining ishchi
sohasi deb atalib, u bir necha sohachalarga bo’lingan. Ikkala asosiy zonalar
boshlang’ich matn va uning tarjimasini o’z ichiga oladi.
lova oynasining pastki qismida axborot paneli joylashgan. U
foydalanilayotgan lug’atlarni aks ettirish va tanlash, tarjima qilinayotgan
hujjatning dasturga noma’lum bo’lgan so’zlari ro’yxatini olish va tarjima qilish
lozim bo’lmagan so’zlar ro’yxatini boshqarish
uchun mo’ljallangan uchta
qo’shimcha varaqadan iborat.
Ilova oynasining pastki qismida menyu satri ostida asboblar paneli
joylashgan. Ular hujjat bilan ishlash imkoniyatini beruvchi piktogrammalar
ro’yxatidir. PROMT 98 da ishlash uchun bu dastur xotirasiga chaqiriladi va
“Создать” piktogrammasi bosiladi. Natijada “Направленые перевода” (tarjima
yo’nalishi) oynasi hosil bo’ladi.
Biror tilda yozilgan matnni tarjima qilish uchun “Направленные превода”
bandidan foydalaniladi. Bu yerda, masalan, rus tilidan ingliz tiliga tarjima qilish
uchun “Russko-Angliyskiy” bandi tanlanadi va “OK” bosiladi. Bunda kompyuter
avtomatik ravishda rus tilida yozilgan matnni ingliz tiliga tarjima qiladi va tarjima
qilingan matn ekranning quyi qismida ko’rsatiladi. Shuni aytish kerakki, kompyuter
hozircha 100% to’la va aniq tarjima qila olmaydi, albatta. Lekin, tarjima sifati oshib
boruvchi dasturlar yaratilish jarayoni davom etmoqda.
Biror faylda joylashgan matnni tarjima qilish uchun avtomatik tarjima qilish
imkoniyati mavjud. Buning uchun, avvalo, faylni boshlang’ich matn bilan to’ldirish
kerak, albatta. Bu amalni bajarish “Файл/Открыт” bilan yoki asboblar paneli
yordamida bajariladi.
Boshlang’ich faylni o’zgartirish muloqot oynasini ochadi. Buning sababi
matn fayllar turli formatga ega bo’lishi mumkinligidadir. Shuning uchun ushbu
muloqot oynasida avtomatik tarzda fayl formati va tarjimaning zaruriy yo’nalishi
tanlanadi.
Foydalanuvchining faqat parametrlar to’g`ri berilganligiga ishonch hosil
qilib, “OK” tugmasi bosish kerak bo’ladi, xolos. Boshlang’ich hujjat kompyuterga
kiritiladi va avvaliga vaqtinchalik tarjima qilinuvchi matn va u bilan birga tarjima
o’z o’rnida aks etadi. Tarjima amalga oshishi uchun “Перевод/Весь” tekst bandini
tanlash kerak. Tarjima anchagina murakkab va sekin o’tuvchi amaldir. Shuning
uchun tarjima dasturning asosiy oynasida boshlang’ich matnni o’tkazib turish va
boshlang’ich matnni boshqa tildagi matn bilan almashtirib borish mumkin.
Hujjatning oxiriga yetib kelgach, boshlang’ich tarjima natijasi matnlarini
ko’rib chiqish va shu bilan birga tahrir ham qilish mumkin.
Agar tarjima qilinuvchi matnga o’zgartirishlar kiritilsa, o’zgartirilgan
abzatslarnigina tarjima qilinadi. Buning uchun “Перевод текущего абзаца” (joriy
abzats panelidagi) buyrug’idan foydalaniladi yoki tarjima dasturi asboblar
panelidagi “Текущи абзац” (joriy abzats) bandi bosiladi. Ushbu holatda
tarjimaning barcha qolgan abzatslari o’zgarishsiz qoladi.
Avtomatik tarjimaning sifati qanday lug’atdan foydalanilayotganligiga
bog’liq.PROMT98 sistemasi umum iste’moldagi so’zlardan iborat bo’lgan bosh
lug`at, shuningdek turli sohaning ixtisoslashgan lug’atlarini o’z ichiga oladi.
Ixtisoslashgan lug’atlarga bo’lgan zaruriyat inson faoliyatining turli jabhalarida
ushbu sohaga tegishli tushunchalarni ifodalovchi turli terminlar qo’llanilishi bilan
bog’liq .Bu terminlardan ba`zilari o’ziga xos ma`noga ega bo’lishi ba`zilari kundalik
turmushda ba`zilari boshqacha ma`noda ishlatilishi kerak.
Misol uchun: inglizcha “solution” so’zini olamiz. Universial lug’atlar uni har
xil tarjima qilishlari mumkin.
Tarjima sifatini oshirishning boshqa usuli dasturga u tajriba qila olmaydigan yoki
tajriba qilmasligi kerak bo’lgan ba’zi so’zlarni ishlatish usulini ko’rsatishdan
iborat.
Buning uchun tarjima qilinmaydigan so’zlar (masalan, Windows) ni band
qilib qo’yish va dastur lug’atida bo’lmagan so’zlar tarjimasining qoidalarini berish
zarur.
Foydalaniladagan lug’atlar ro’yxati axborot panelidagi foydalaniladigan lug’atlar
qo’shimcha varaqasida keltirilgan. Lug’atlar ko’rsatilgan tartibda ko’riladi, shu
bilan birga keyingi lug’atga o’tish ko’rsatilayotgan lug’atda kerakli so’z bo’lmagan
taqdirdagina amalga oshiriladi. Tarjima sifatiga nafaqat lug’atlarning soni, balki
ularning dasturda terilish tartibi ham ta’sir ko’rsatadi.
Shunga alohida e’tibor berish kerakki, dasturdagi terilishda, odatda, birinchi
bo’lib iste’mol lug’ati turadi. Iste’mol lug’atlari tahrir qilish va o’zgartirish uchun
ochiq bo’ladi. Shu tariqa, foydalanuvchi tomonidan to’ldirilgan va o’zgartirilgan
maqolalar birinchi navbatda e’tiborga olinadi.
Foydalanilayotgan lug’atlar ro’yxatini o’zgartirish uchun “Словары”
(lug’atlar) menyu bandini va tarjimaning kerakli yo’nalishini (masalan, russko-
angliyskiy yoki anglo-russkiy) tanlash kerak. Shuningdek, “Перевод” asboblar
panelidagi “Словары” (lug’atlar) bandini bosish mumkin. Bunda tarjimaning
tanlangan yo’nalishiga muvofiq keluvchi qo’shimcha varaqadan iborat “Словары”
(lug’atlar) muloqot oynasi ochiladi.
Bu muloqot oynasi qo’shimcha lug’atlarni ko’rish, ulash va o’chirish yangi
iste`mol lug’atlarini yaratish shuningdek, lug’atlarni ko’rish tartibini boshqarish
imkonini beradi. Shu bilan birga har ehtimolga qarshi qo’shimcha lug`atlarni
qo’shish tavsiya etilmaydi, chunki bu dastur ishini sekinlashtiradi va tarjima
sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Ko’pgina hujjatlar faqat qisman tarjimani talab etadi. Atama so’zlar va
tushunchalar asliyat tilida qolishi kerak. Masalan: kompyuterga doir adabiyotlarda
dastur operatsion sistemalar va ishlab chiqaruvchi kompaniyalar nomlarini
tarjima qilish yoki ularni o’zgartirish maqbul emas.
Avtomatik tarjima sistemasi ma’lum so’z yo so’z birikmasi tarjima qilmasligi
uchun ushbu so’zni band qilish darkor. Band qilingan so’zlar axborot panelidagi
“Зарезервировать слово” qo’shimcha varaqasidagi ro’yxatga sanab o’tiladi.
Hujjat matnida band qilingan so’z uchrashi bilan u boshqa rangda ajralib ko’rinadi.
Band qilingan so’zlar ro’yxatiga biror bir so’zni qo’shish “Сервис
зарезервироват” buyrug’i berish yoki “Перевод” asboblar paneli guruhidagi
“Зарезервироват слово” bandini tanlash bilan bajariladi.
Hujjatlar dastur ichki formatini saqlash paytida band qilingan so’zlar ro’yxati
fayl bilan birgalikda saqlanadi. PROMT 98 dasturida, shuningdek, shunday
ro’yxatni boshqa hujjatdan olish imkoni ko’zda tutilgan.
Band qilingan so’zlarini yagona lug’atlar foydalanish imkoniyati bir mavzuga
aloqador bir guruh hujjatlar bilan yoki bitta katta hujjatning ko’plab qismlari bilan
ishlashda nihoyatda qulaydir.
PROMT 98 dasturi tarkibiga kiritilgan lug’atlar ancha boy ekanligiga qaramay
hujjatlarda uchrovchi hamma so’zlar kiritilgani kafalotlab bo’lmaydi. Notanish
so’zlarni dastur qizil rangda ajratib ko’rsatadi.
Lekin, hamma notanish so’zlar hamma lug’atga kiravermaydi .Ular orasiga band
qilish lozim bo’lgan so’zlar ham uchrashi mumkin. Shuningdek, bu so’zlar to’g’ri
yozilganligini tekshirib ko’rish kerak.Agar lug’at haqiqatdan ham to’liq bo’lmasa,
unda so’zni iste’mol lug’atiga qo’shish mumkin.
Malakali tarzda to’ldirish juda muhim va mas’uliyatli tadbir.Lug’atni haddan
ziyod zichligi tarjima sifatini pasaytirish mumkin.Shuningdek, bir so’z turlicha
ma’no ko’rinishlariga ega bo’lishi mumkinligini ham nazarda tutish kerak.
Mutaxassis rejimida so’zlarni qo’shish quyidagi tartib amalga oshiriladi.
“Перевод словарная статья” buyrug’ini berish unda “Словарныю статья”
muloqot oynasi ochiladi. Bu muloqot oynasida so’z shaklini andazaga o’zgartirish
kerak.Unda lug’at bandi muloqot oynasi bosiladi.
Keyingi muloqot oynalari so’z o’zgarishini xilini aniqlash shuningdek, ushbu
so’zning boshqa shakllarda to’g’ri yozilishini ko’rsatishga imkon beradi.
Oxirgi muloqot oynasi boshlang’ich tildagi so’zning ushbu shakllarning qaysi
biriga ishlatish kerakligini aniqlaydi.
PROMT 98 dasturi fe`l va ot shz turkumi uchun so’zlarning bir biri bilan mos
kelishini aniqlaydigan qo’shimcha axborot berishga imkon beradi.Fe’l holatida
bunday maqsad uchun “Управленые” (boshqaruv) bandi xizmat qiladi. U
masalan, berilgan fe’lning qo’shimcha bilan bog’lanish usuli: qanday ko’makchi
zarur, qo’shimcha qanday kelishikda bo’lishi kerak va h.k.larni ko’rsatish imkonini
beradi.
Avtomatik tarjima sistemasi ishining samarasi va sifati, asosan, unda
mavjud lug’atlar tarkibi va ularning sifatiga bog’liq. Lug’atlarning sifati esa ular
qanday tartib bilan to’ldirilganiga qarab belgilanadi.
PROMT 98 dasturi sozlovchilarining ishi ekran ko’rinishining o’zgartirilishi
va ba’zi texnik amallarning o’ziga xosligini ta’minlashga qaratilgan. Dasturning
umumiy sozlovlari “Сервис параметр” (servis-parametrlar) buyrug’i bilan yoki
“Cервис” asboblar panelidagi “Параметры” (parametrlar) bandi yordamida
ochiladigan “Настройка параметров программ” (dastur paremertlarini sozlash)
muloqat oynasida tanlash bilan bajariladi.
Ushbu muloqot oynasi ikkita qo’shimcha varaqqa ega. “Разное” qo’shimcha
varaqasi dastur sozlovining parametrlarini o’zgartirish imkonini beradi. Bu yerda
boshlang’ich matnni kiritishda tarjima oynasi qanday to’ldirilishi kerakligi
ko’rsatiladi, band qilingan so’zlar ro’yxatining avtomatik kiritilishi yoritiladi,
lug’atlarning darajasi (Специалист yoki Начинающий) aniqlanadi.
“Использовать мгновенный перевод” bayroqchasi lahzalik tarjima,
alohida so’zlar va ajratilgan qismlar tarjimasini maxsus oynasi aks ettirish imkonini
beradi.
“Цвет”(rang) qo’shimcha varaqasi matnning turlicha elementlariga rang
berish, shuningdek, abzatslarning maxsus belgisi (маркировка)ni o’chirishga
imkon beradi.
Sozlovchining qo’shimcha imkoniyatlari asboblar paneli (chizim)i
mundarijasini o’zgartirishdan iborat. Dastur bilan ishlash tajribasi to’plangandan
keyin, asboblar panelidagi satr klavishlar foydalanilmayotgani, shu bilan birga tez-
tez bajariluvchi amallar klavishlari yo’qligi ayon bo’ladi. Asboblar paneli tarkibi
Panellar/Servis/ “Настройка” (servis/sozlov) buyrug’i bilan o’zgartiriladi.
“Настройка панелы” (panellarni sozlovi) muloqot oynasida “Категории”
(kategoriyalar) ro’yxati menyu satrlarining bandlari nomidan iborat. Agar ushbu
bandlardan istalgani tanlansa, “Кнопки” (tugmalar) panelida muvofiq menyudan
buyruq uchun tugmalar paydo bo’ladi. Tugma qo’shish uchun uni muloqot
oynasidan asboblar paneliga olib o’tish kerak. Asboblar panelidan keraksiz
tugmani olib tanlash asboblar panelidan muloqot oynasi ichiga olib o’tish orqali
amalga oshiriladi.
Dostları ilə paylaş: |