Ряйчиляр: амеа-нын мцхбир цзвц

Fəsil 2. İstehsal firmalarının təsnifatı, quruluşu və formaları 

də, məsuliyyət qalan iştirakçılar arasında onların paylarına (mayala-

rına) müvafiq surətdə bölünür. 

 Müəssisənin geniş yayılmış  təşkilati-hüquqi formalarından bir 

də səhmdar cəmiyyətləridir. Kollektiv mülküyətə əsaslanan səhm-

dar cəmiyyəti özünün təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək məq-

sədilə nizamnamə fondunu səhm buraxmaq yolu ilə formalaşdıran 

fiziki və (və ya) hüquqi şəxslərin könüllü sazişi əsasında yaradılan 

müəssisədir. Səhmdar cəmiyyətinin səhmlərini alanlar onun səhm-

darları hüququ qazanır və aldıqları  səhmlərin miqdarı  həddində 

onun mənfəətindən dividend almaq səlahiyyətinə malik olurlar. 

Müəssisənin öhdəliklərinə görə səhmdarlar özlərinin verdikləri pay 

həcmində (onlara məxsus olan səhm paketi həddində) məsuliyyət 

daşıyırlar.  

Səhmdar cəmiyyətləri qapalı və açıq tipli olurlar. Qapalı tipli səhm-

dar cəmiyyətinin səhmlərinin satılması zamanı onun səhmdarları satı-

lan səhmlərin alınmasında üstün hüquqa malikdirlər. Əgər cəmiyyə-

tin səhmdarları satışa çıxarılmış səhmlərin əldə edilməsi üzrə öz üs-

tün hüquqlarından istifadə etmirlərsə, bu zaman cəmiyyət həmin 

səhmləri onların mülkiyyətçisi ilə razılaşdırılmış qiymətə özü əldə 

edə bilər. Səhmdar cəmiyyəti səhmləri əldə etməkdən imtina etdikdə 

və ya onların qiymətinə dair razılığa gəlmədikdə səhmlər üçüncü şəxsə 

özgəninkiləşdirilə bilər. Qapalı tipli səhmdar cəmiyyəti səhmdarla-

rının sayına məhdudiyyət qoyulur. Əgər səhmdarların sayı müəyyən 

edilmiş həddi keçərsə, onda o, bir il ərzində qapalı tipli cəmiyyətdən 

açıq tipli səhmdar cəmiyyətinə çevrilməlidir. 

Səhmləri müstəqil surətdə özgəninkiləşdirilə, səhmlərinə açıq abu-

nə yazılışı keçirilə bilən cəmiyyət açıq tipli səhmdar cəmiyyət hesab 

edilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu tip cəmiyyətin səhmdarlarına öz 

səhmlərini satmaq üçün heç bir məhdudiyyət yoxdur. Lakin səhmdar-

lara səhmlərin miqdarına proporsional olan miqdarda açıq abunə yo-

lu ilə yerləşdirilən səhmlərin və bu cür səhmlərə çevrilə bilən qiy-

mətli kağızların əldə olunmasında üstün hüquqların verilməsi səhm-

dar cəmiyyətinin nizamnaməsində  nəzərdə tutula bilər. Belə halda, 

bununla əlaqədar qərar və bu qərarın qüvvədə qalma müddəti səhm-

darların ümumi yığıncağında qəbul edilir. Bu cür qərarların fəaliyyət 

müddəti adətən bir ildən artıq olmur.  

 55

---

Telman Huseynov 

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2000-ci il 23 

dekabr tarixli 224 №-li qərarı ilə səhmdar cəmiyyətin nizamnamə ka-

pitalının minimum həddi – qapalı səhmdar cəmiyyət üçün  2 min ma-

nat, açıq səhmdar cəmiyyət üçün isə 4 min manat məbləğində müəy-

yən olunmuşdur. Həmin qərara əsasən qapalı səhmdar cəmiyyətinin 

iştirakçılarının say həddi 50 fiziki və ya hüquqi şəxslərdən ibarət 

müəyyən edilmişdir. 

Səhmdar cəmiyyəti üçün maliyyə resurslarının cəlb edilməsinin 

əsas mənbəyi səhmlərin buraxılışıdır. Səhm – onun sahibinin (səhm-

darın) səhmdar cəmiyyətin mənfəətinin bir hissəsini dividend şək-

lində almaq, səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında iştirak et-

mək və o, ləğv edildikdən sonra qalan əmlakın bir hissəsini əldə 

etmək hüququnu özündə təsbit edən qiymətli kağızdır. 

Səhmdar cəmiyyətin Nizamnamə kapitalı adi (sadə) və imtiyazlı 

səhmlərin yerləşdirilməsi nəticəsində formalaşdırılır. Sadə (adi) səhm-

lər səhmdar cəmiyyətin Nizamnamə kapitalının 75 faizindən az, 

imtiyazlı səhmlər isə 25 faizindən çox ola bilməz. Adi səhm sahib-

lərinə – səhmdarlara – aşağıdakı hüquqları verir: 

a) səhmdarların ümumi yığıncağında səsvermə yolu ilə («bir 

səhm – bir səsdir» prinsipilə) səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında 

iştirak etmək; 

b) dividend əldə etmək; 

c) səhmdar cəmiyyətin ləğv edilməsi zamanı onun əmlakının bir 

hissəsini almaq. 

İnvestorlar adi səhm alaraq səhmdar cəmiyyətin Nizamnamə fon-

duna müddətsiz pay qoyurlar. Adi səhmlərin mülkiyyət hüququnun 

daşıyıcısı kimi əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, səhm-

dar verdiyi payı səhmdar cəmiyyətdən geri tələb edə bilməz. Deməli, 

adi səhm – müddətsiz qiymətli kağızdır. 

İmtiyazlı  səhmlərin sahibləri səhmdarların ümumi yığıncağında 

səsvermə hüququna malik olmasalar da dividend əldə etməkdə və cə-

miyyət ləğv edilərkən onun əmlakından pay almaqda üstün hüquqa 

malikdirlər. Bir qayda olaraq, imtiyazlı  səhmlərə müəyyən edilmiş 

sabit dividend verilir. 

Bir müəssisə digərinin Nizamnamə kapitalında üstün iştirakına və 

ya onlar arasında bağlanmış müqaviləyə görə onun qəbul etdiyi qə-

 

56

---

Fəsil 2. İstehsal firmalarının təsnifatı, quruluşu və formaları 

rarları müəyyənləşdirmək imkanına malik olursa, onda ikinci müəs-

sisə birincinin törəmə müəssisəsi hesab edilir. Törəmə müəssisə 

əsas müəssisənin borcları üçün cavabdeh deyildir. 

Törəmə müəssisə, baş (əsas) müəssisənin verdiyi göstərişlər əsa-

sında bağladığı  əqdlər (müqavilələr) üzrə onunla birgə  məsuliyyət 

daşıyır. Əsas müəssisə törəmə müəssisəyə yalnız onlar arasında bağ-

lanmış müqavilədə nəzərdə tutulmuş məcburi göstərişləri verə bilər. 

Törəmə müəssisənin iştirakçıları (səhmdarları) baş  (əsas) müəs-

sisədən onun təqsiri üzündən törəmə müəssisəyə  dəymiş  zərərin 

əvəzini ödəməyi tələb edə bilərlər. Əsas müəssisə, yalnız onun ver-

diyi məcburi göstərişin törəmə müəssisə tərəfindən icrası nəticəsində 

baş vermiş zərərə görə təqsirli hesab edilə bilər. 

Törəmə müəssisə əsas müəssisənin təqsiri üzündən müflis olduq-

da əsas müəssisə onun borcları üzrə subsidiar məsuliyyət daşıyır. Tö-

rəmə müəssisə yalnız əsas müəssisənin onun üçün məcburi göstərişi-

ni icra etməsi nəticəsində müflis olduqda bu, əsas müəssisənin təqsiri 

üzündən baş vermiş sayılır. 

Müəssisənin Nizamnamə kapitalının iyirmi faizindən çoxu digər 

müəssisəyə mənsub olduqda belə müəssisələr asılı müəssisələr hesab 

edilirlər. 

4. Sahibkarlığın təşkilati-iqtisadi formaları, firmanın xarici 

və daxili mühiti 

Sahibkarlıq fəaliyyəti təkrar istehsalın bütün mərhələlərində – 

istehsal, bölgü, tədavül (müvadilə) və istehlak – yaradıla bilər. Sahib-

karlığın müxtəlifliyi – növləri və formaları – həm bununla və həm də 

bu fəaliyyətin təsnifləşdirilməsi meyarlarının fərqli olmasından irəli 

gəlir. Həmin meyarlar isə sahibkar fəaliyyətinin təyinatı (istehsal, 

qeyri-istehsal), mülkiyyətin forması (dövlət, xüsusi, kollektiv, bələdiy-

yə  və s.) və mülkiyyətçilərin sayı (firmanın ölçüsü, miqyası), sahib-

karlığın təşkilati-hüquqi və təşkilati-iqtisadi formalarından ibarətdir.  

Sahibkarlıq fəaliyyəti təyinatına və ya növünə görə 4 qrupa 

bölünür – istehsal, kommersiya, maliyyə və məsləhət (konsaltinq). 

Sahibkarlığın istehsal təyinatlı növü əsasdır; kommersiya, maliy-

yə və məsləhət növləri isə onun törəmələridir və ona xidmət edirlər. 

Elmi mücərrədçiliyə yol verməklə göstərmək olar ki, sahibkarlığın 

 57

---