Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

CH,- CH.-COO CH;-CH,-COO
3.2-rasm.
Sitoxrom 
b 
ning prostetik g ‘ruhi
b) FeSjn-tem ir-olting‘g ‘rt klasteri; 
d) sitoxrom Cr 0 ‘z tarkibida “C» turdagi gem tutadi. 
Sitoxromlar bir-biridan quyidagilari bilan farq qilishi mumkin: 
oqsil qismining tuzilishi; 
oksidlanish-qaytarilish potensialning qiymati;
-gemning atrofida joylashgan radikallarning tuzilishi;
gemni oqsil qismiga birikishi: ba’zan gem sistein radikallari 
hisobiga kovalent bog‘ yordamida birikadi. Bu holat sitoxrom s 1 va 
s larda kuzatiladi. Ill kompleksdan koenzim Q ga o ‘tadigan ikki 
vodorod atomlaridan zanjiming qolgan qismida faqat elektronlar 
uzatiladi. Ill kompleks ikki protonni FF membranalararo bo‘shliqqa 
o ‘tkazayotganida, matriksdan yana ikki protonni birlashtirib oladi. 
Shunday qilib, III kompleks umumiy holda membranalararo 
bo‘shliqqa 4 ta proton chiqaradi. Shuning uchun III kompleks I 
kompleks kabi proton generatori vazifasini bajaradi, uning maqsadi
- potensiallar farqini (ApFF)hosil qilishdir.
HV kompleks sitoxromoksidaza deb ataladi. U matriksdan 4 ta
54

---

proton olishi mumkin. Ulardan ikkitasini membranalararo bo‘shliqqa 
o'tkazadi, qolganlarini suv hosil qilishga sarflaydi.
Nafas zanjirida proton va elektronlaming tashilishi oxirgi 
substratga birdaniga emas, balki bosqichma-bosqich uzatilganligi 
uchun energiya ham darhol ajralmasdan asta-sekin (kichik 
mikdorda) ajraladi. Bu energiya miqdorlari bir xil qiymatda emasdir. 
Ulaming qiymati ikki qo4shni tashuvchilaming potensiallari farqi 
bilan belgilanadi. Agar bu farq kichik b o is a , unda energiya kam 
chiqadi va u issiqlik shaklida tarqaladi. Lekin bir nechta bosqichda 
u ATFning makroergik bogTarining sintezi uchun yetarli. Bunday 
bosqichlar:
1) 
NAD / FAD - potensialaming orasidagi farq 0,25 V;
2) 
sitoxromlar b / cc( - 0,18 V;
3) 
aa3 / 0‘2 - 0,53 V.
Demak, substratdan olingan har bir ju ft vodorod atomidan to iiq
nafas zanjirida 3 ta ATF molekulasi sintezlanadi:
ADF + P + energiya —►
ATF + FI20
N ^a kro crg ik bo g ‘
deb parchalanishi 30 kJ/moldan ortiq energiya 
ajratadigan kovalent bog' turiga aytiladi. Bu bog «~» belgisi bilan 
ifodalanadi.
Mitoxondrial oksidlanish tizimida ajraladigan energiya tufayli 
kechadigan ATF sintezi - 
oksidlunishli fosfo rla n ish
deyiladi.
Mitoxondrial oksidlanishning barcha fermentlari mitoxondriya- 
laming ichki membranasida joylashgan. Proton va elektronlaming 
birinchi tashuvchisi - nikotinamiddegidrogenaza mitoxondriyaning 
matriksida joylashgan. Bu ferment vodorodni substratdan olib, 
keyingi tashuvchilarga uzatadi.
Tashuvchilar zanjirining har bir qismida maTum bir ketma-ketlik 
bor. Bu ketma-ketlik har bir moddaning oksidlanish-qaytarilish 
potensiali bilan belgilanadi. Oksidlanish-qaytarilish potensiali 
moddalaming elektronni olish va ushlab turish qobiliyatining 
kimyoviy xarakteristikasi bo‘lib, u volt (V) larda oTchanadi. Mus- 
bat potensialga ega b o ig a n moddalar vodorodni oksidlaydi va 
manfiy potensialga ega boiganlari vodorod bilan oksidlanadi. Eng 
past potensial boshlang‘ich qismida, eng yuqorisi - tashuvchilar
55

---

zanjirining oxirida joylashgan - kisloroddadir. Demak, vodo- 
rodning ko‘chish potensiali past moddalardan potensiali yuqori 
moddalar tom oniga o'tadi.
Nafas zanjirida kechadigan barcha reaksiyalar tutashgan. Vodorod 
va elektronlam i tashuvchilari ularning redoks potensialiga mos 
ravishda qat’iy tartibda joylashgan.
Nafas olish zanjirining 3 xil varianti mavjud:
1) 
to ‘liq zanjir;
2) 
qisqartirilgan zanjir;
3) 
qisqa zanjir.
ToMiq nafas zanjiri. Todiq nafas zanjiri mitoxondriyaning 
ichki membranasida joylashgan 3 multiferment komplekslaridan 
iborat. Ular rim raqamlari bilan belgilanadi - I. III, IV va ularni 
yuqorida ko‘rib o ‘tdik. ToMiq nafas zanjirining sxemasi 3.3-rasmda 
koTsatilgan.