Sağlam ĠnkiĢaf və Maarifləndirmə
Yüklə 2,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
ərazisindəki Qarqar çayı boyunca məskunlaĢmıĢdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaĢan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani göstərir. Ağdam sonralar ilk orta əsrlər dövründə də, Alban feodal dövləti mövcud olan vaxtlarda da əsas siyasi və dini mərkəz kimi mühüm rol oynamıĢdır. Alban hökmdarı III Vaçaqanın (493-510-cu illər) hakimiyyəti dövründə yerli hakimiyyəti gücləndirmək, xristianlığı yaymaq məqsədi ilə 498-ci ildə Aquendə (indiki rayonumuzun ərazisi hesab edilir) din xadimlərinin iri feodallarla birlikdə məclisi keçirilmiĢdir. Və bu məclis о dövrün ən mühüm siyasi hadisələrindən biri sayılır. Bəzi mənbələrdə Aquen о dövrdəki Alban hökmdarlarının istirahəti üçün yay iqamətgahı kimi göstərilir və ilk orta əsrlər dövründə Ģəhər kimi formalaĢmasından bəhs olunur. 1958-ci ildə rayonun Sofulu kəndi ərazisində Xaçın çayının orta axarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı böyük Ģəhər tipli yaĢayıĢ məskəni aĢkar edilmiĢdir. Gavurqala adlanan bu yaĢayıĢ məskənində qazıntılar zamanı insanların burda III əsrdən baĢlayaraq X-Xl əsrlərə qədər yaĢadıqlarını sübut edən mədəni təbəqələr aĢkar edilmiĢdir. Burda olan antik və xristian dövrünə aid məbədlər, binalar, su yolları, toxuculuq, dulusçuluq, ĢüĢə istehsalına dair əmək alətləri bir daha Gavurqalanın tarixi inkiĢafı haqqında müəyyən təsəvvürlər yaradır. Tarix elmləri doktoru, professor RəĢid GöyüĢov özünün “Azərbaycan arxeologiyası” adlı kitabında qeyd edir ki, Gavurqala sakinləri Yaxın ġərqin bir çox ölkələri ilə iqtisadi və mədəni əlaqədə olmuĢlar. Qazıntılar zamanı Suriyadan gətirilmiĢ ĢüĢə qablar, Bizans imperatorları adından zəbt edilmiĢ pullar, Ġran mənĢəli bəzək əĢyaları və s. aĢkar olunmuĢdur. Tədqiqatçı alimlərin apardıqları çoxsaylı axtarıĢlardan sonra belə ehtimal olunur ki, Gavurqala yaĢayıĢ məskəni elə Aquenin özüdür. Bu versiyanın dürüstlüyü ondadır ki, Aquen, mənbələrin göstərdiyi kimi, Alban dövlətinin paytaxtı Partava (indiki Bərdə Ģəhəri) yaxın yeganə Ģəhər kimi qeyd edilir. Digər inandırıcı fakt da budurki, Gavurqalada arxeoloji qazıntılar zamanı Alban hökmdarından birinin qardaĢının dəfn edildiyi məbədin qalıqları aĢkar edilmiĢdir. Və bu da həmin yaĢayıĢ məskəninin Aquen olduğunu və о dövrün hakim dairələrinin diqqət mərkəzində olmasını bir daha inandırıcı Ģəkildə sübut edir. Ġlk orta əsrlərdə Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi Ağdam ərazisində də türkdilli tayfalara məxsus yeni abidələr, xüsusilə, daĢ heykəllər yayılmağa baĢlayır. Rayonun Mollalar, Papravənd, Maqsudlu, Xıdırlı və digər kəndləri ərazisində onlarla belə daĢ heykəl aĢkar edilmiĢdir. VII əsrdə Ağdam ərazisi də ərəblər tərəfindən iĢğal edilir. Burda Ġslam mədəniyyətinin izləri X-XI əsrlərdən sonra nəzərə çаrpır. Ondan əvvəlki dövrdə isə ölkənin hər yerində olduğu kimi bu ərazidə də xristianlıq hakim idi. Ağdamda Alban xristianlığının iki abidəsi bu günümüzə qədər gəlib çatmıĢdır. Onlardan biri Xaçın çayının sağ sahilində, Bozdağın sıldırım qayalığında düzəldilmiĢ mağara-məbəddir. VIII əsrə aid bu məbəddə Alban rahibləri yaĢamıĢlar. Ġkinci xristian abidəsi isə ġahbulaq dağının cənub zirvəsində ağ daĢdan inĢa edilmiĢ məbəddə Xəzinədağ rahibliyinin nümayəndəsi fəaliyyət göstərmiĢdir. Bu dövrdə türkdilli xalqlara məxsus belə abidələr (türkdilli xalqlardan xəzərlərin bir qismi də xristianlığı qəbul etmiĢlər) geniĢ yayılmıĢdır. Hələ VII əsrin ortalarından baĢlayaraq ərəblərin, XIII əsrin əvvəllərindən monqolların, XIV əsrin axırlarından teymurilərin Azərbaycana aramsız dağıdıcı hərbi yürüĢləri ölkənin hərtərəfli inkiĢafına sarsıdıcı zərbələr vurmuĢ, bir çox Ģəhər və kəndləri xarabalığa çevirmiĢdir. ġübhəsiz, belə dağıdıcı yürüĢlər zamanı iĢğalçılar tərəfindən Ağdama da güclü zərbələr dəymiĢ və o, uzun müddət tarix səhnəsində Gəncə, Naxçıvan, Təbriz, Dərbənd, ġamaxı, Bakı və baĢqa bu kimi qədim, möhtəĢəm Ģəhərlərlə ayaqlaĢa bilməmiĢdi. Güman etmək olar ki, Ģəhər iĢğalçılar tərəfindən dağıdıldıqdan sonra əhali oranı tərk edərək, indiki Ağdam Ģəhərinin yerləĢdiyi ərazidə məskunlaĢaraq yeni Ģəhərin təməlini bina etmiĢlər. Bu versiya tarixi baxımdan daha inandırıcı görünür. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Gavurqala (yəni, Aquen) yaĢayıĢ məskəni X-XI əsrlərə qədər tarix səhnəsində mövcud olmuĢdur və sonralar mənbələrdə nə Ģəhərin özü, nə də adı haqqında heç bir məlumat verilmir. Bu da onunla bağlıdır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, artıq Ģəhər Xaçın çayı sahilində deyil, baĢqa bir ərazidə, Qarqar çayı yaxınlığında bina edilmiĢdir. Artıq Ģəhərin adı Aquen deyil, Ağdam adlanırdı. Ən maraqlı cəhətlərdən biri də Aquen sözünün Ağdamla nə vaxt əvəz olunmasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, həm Aquen, həm də Ağdam toponomik adı türk mənĢəli söz olub, coğrafi məkanla daha sıx bağlıdır. Aquen adının mənĢəyi mənsub olduğu Alban dövlətinin adı ilə eyni kökdən qaynaqlanır. Aquen adındakı “aqu” sözü türk dillərində “equ”, “eyi” kimi iĢlənərək, “yaxĢı”, “xoĢ”, “mülayim” mənasını daĢıyır. Addakı “en” morfımi isə Alban adındakı “ban”, “van” sözləri ilə sinonim olaraq mənası “məkan”, “yurd” kimi ifadə olunur. Onda bu deyilən sözlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Aquen adının mənası “yaxĢı”, “xoĢ”, “mülayim”, “məkan”, “yurd” deməkdir. IX əsrdən baĢlayaraq Azərbaycanda bir sıra feodal dövlətləri yaranır. Bunların içərisində ən möhtəĢəmi Xaçın knyazlığı olmuĢdur. Alban Mehranilər sülaləsinin nümayəndələri tərəfindən idarə olunan bu knyazlığın məhsuldar torpaqları Ağdam ərazisində idi. XI əsrdə ölkə bütünlükdə Atabəylər dövlətinin himayəsinə keçir. XI əsrin ortalarında isə Ağdam bütün Azərbaycanla birlikdə səlcuq sultanlığının himayəsinə daxil olur. Ağdam rayonu ərazisində səlcuq mədəniyyətinin izlərinə təsadüf olunurdu. XII-XIII əsrlərdə Qarabağ ərazisində səlcuq-oğuz tayfalarının bəziləri məskunlaĢmıĢlar. Tarixdə Aquen adının Ağdam adı ilə nə vaxt əvəz olunması haqqında heç bir dəqiq məlumat yoxdur. Ancaq tarixi məqamlara nəzər yetirərək belə fıkir söyləmək olar ki, bu ad dəyiĢikliyi XI-XII əsrlərə təsadüf etmiĢ olur. Və həmin vaxtlardan sonra bəzi tarixi hadisələrdə Ağdamın adı çəkilməyə baĢlayır. Yüklə 2,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|