Sağlam ĠnkiĢaf və Maarifləndirmə
Yüklə 2,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Allahverən Quliyev
- Ġnstitutunun “Qarabağ tarixi” Ģöbəsinə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və TurizmNazirliyinin Elm və Təhsil Ģöbəsinə
- Cəbrayıl rayon Statistika idarəsinin rəisi Sahib Süleymanova Cəbrayıl rayon Tarix-diyarĢünaslıq muzeyinin direktoru Tariyel Abbaslıya
- Ġsgəndərov XuduĢ Əmən oğluna Füzuli rayon Statistika Ġdarəsinin rəisi
Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndində Respublikanın “Qırmızı kitab”ına düĢmüĢ 0,5 ha III dövrün relikt növü olan, orta diametri 24 sm, hündürlüyü 12 m, yaĢı 100 illik azat ağacları da mühafızə edilirdi. Xocavənd rayonunun istifadəyə yararlı yeraltı su ehtiyatlarını qiymətləndirmək məqsədi ilə həmin rayonun ərazisində 1983-1985-ci illərdə kompleks hidrogeoloji tədqiqatlar aparılmıĢ, nəticədə 9 perspektiv sahə seçilmiĢ və həmin sahələr üzrə IV, TəbaĢir və Yura dövr sulu komplekslərinin 83 min kub/m/gün həcmində yeraltı su ehtiyatları aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa bulaq axımı moduluna əsasən 7,34 min kub/m/gün həcmdə yeraltı su ehtiyatları hesablanmıĢdır. Beləliklə, Xocavənd rayonu ərazisində istifadəyə yararlı yeraltı sular 90,34 min kub/m/gün təĢkil edir. Ümumi sahəsi 25,5 min hektar olan Xocavənd meĢəsində palıd ağacları qırılaraq ermənilər tərəfındən daĢınmıĢ, XocaĢın çayının kənarlarında bitən təbii meĢə məhv edilmiĢdir. Qədim yaĢayıĢ məskənlərindən sayılan Xocavəndin ərazisi təbii sərvətlərlə - tikinti materialları və faydalı qazıntılarla, meĢə zolaqları və Ģirin su ehtiyatları ilə zəngindir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən verilən məlumata görə, Xocavənd rayonunun Qırmızı bazar qəsəbəsində diametri 600 sm, hündürlüyü 25 m olan 1 ədəd 1000 və 1 ədəd 2000 il yaĢlı ġərq çinarları qədim təbiət abidəsi kimi qorunurdu. ĠĢğal altında olan Xocavəndin ərazisi bütövlükdə ekoloji terrora məruz qalıb. Rayonun ərazisində yerləĢən və ümumi sahəsi 25,5 min hektar olan meĢədəki palıd ağacları qırılaraq daĢınıb, XonaĢen çayının kənarlarında bitən təbii meĢə isə tamamilə məhv edilib. Xocavəndin Yelli Gədik sahəsində Füzuliyə gedən yolun sağ və sol tərəflərində avtomobil yollarının mühafizəsi məqsədilə əkilən ağaclar da kəsilib. TARĠXĠ MƏDƏNĠYYƏT ABĠDƏLƏRĠ Xocavənd Ģəhərində 71 arxeoloji, memarlıq abidə dövlət qeydiyyatından keçmiĢdir. Hadrut Ģəhərində olan Hadrut Tarix-DiyarĢünaslıq muzeyində 3200 eksponat mövcud olmuĢdur. Həmin muzey və eksponatlar iĢğalçıların nəzarəti altındadır. Əldə olan məlumatlara görə, Ermənistan Elmlər Akademiyasının əməkdaĢları adı çəkilən eksponatları erməni tarixi ilə əlaqələndirmək üçün saxtalaĢdırma iĢləri ilə məĢğuldurlar. Azərbaycanı qədim yaĢayıĢ məskəni kimi dünyada tanıdan abidələrdən biri, dəniz səviyyəsindən 900 metr hündürlükdə yerləĢən, uzunluğu 190 metr, əhəng daĢları oksfordkimeric dövrünə aid olan Azıx mağarası Xocavəndin Füzuli rayonuna yaxın, Azıx kəndinin 1 kilometr cənubi-Ģərqində yerləĢir. Həmin rayonun Mets- Tağlar kəndindən cənubda, dəniz səviyyəsindən 850 m hündürlükdə yerləĢən, uzunluğu 22 metr, əhəng daĢlan oksford-kimeric dövrünə aid olan Tağlar mağarası da tarixi abidə kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Xocavənd rayonunun həm qədimliyi, həm mədəniyyəti ilə seçilən yurdlarından biri Tuğ kəndidir. Mərhum akademik Ziya Bünyadovun “Azərbaycan Vl-VIII əsrlər tarixi” əsərində Tuğ kəndinin adı çəkilir. Tuğ kəndinin qədimliyi onun tarixi abidələri ilə sübut olunur. V əsrə aid məbəd, Tuğ dağının zirvəsində məbəd, b.е.ə aid olan qəbiristanlıq, X əsrə aid tarixi Qırmızı məbəd buna əyani sübutdur. Kəndin coğrafı adları Hatut dərəsi, Dəyirman dərəsi, Kənd yeri, Qızaran düz, Güngörməz, hacı bağları, adları çəkilən bu yerlərin adı sırf türk mənĢəli adlardır. Bizim eranın IV əsrinin əvvəllərində Sos kəndində tikilmiĢ Amaras monastrı bu rayonun ərazisindəki ən maraqlı tikililərdən biridir. Alban kilsəsinə aid bu abidə hazırda Xocavənd rayonunda yerləĢir. Həmin monastr əsrlər boyu Qafqaz Albaniyasının kafedral kilsəsi olmuĢdur. V əsrdə monastrda məktəb açılmıĢdır. Amaras monastrı kompleksinin tikintisi bir çox mənbələrdə IV əsrə aid edilir. Amaras kilsəsi IX əsrdə Xaçın knyazları tərəfındən əsaslı bərpa edilmiĢ, XIII əsrdə isə yenidən qurulmuĢ, monastr kompleksinə çevrilmiĢdir. Düzbucaqlı plan quruluĢu olan bu kilsə yaxĢı yonulmuĢ ağ daĢlardan səliqə ilə hörülmüĢdür. Ġkimaili daĢ dam örtüyünün üstündə altı sütunlu ratonda yüksəlir. Monastrın düzbucaqlı həyətini əhatə edən və dörd dairəvi bürcü olan qala divarları kobud yonulmuĢ daĢlardan hörülmüĢdür. Həyətdə qala divarlarına bitiĢik yaĢayıĢ və təsərrüfat otaqları inĢa edilmiĢdir. Kilsənin fasad hissəsində giriĢ qapısının üstündə ensiz рəncərə qoyulmuĢ, onun üstündə isə iri barelyef xaç düzəldilmiĢdir. El arasında Qaraca Çobanın oylağı kimi tanınan “Nərgiztəpə” abidəsi indiyə kimi öyrənilməyib. Sovet dövründə buna imkan verilməyib. Artıq abidə unudulmaq təhlükəsindədir. Xocavənd rayonu ərazisində yerləĢən “Nərgiztəpə”ni yalnız yerli sakinlər tanıyır. Yerli tarixçilər abidənin eramızdan əvvəl səkkiz-beĢinci əsrlərə aid olduğunu iddia edirlər. Deyilənə görə, “Dədə Qorqud” boylarından tanıdığımız Qaraca Çobanın qəbri də “Nərgiztəpə” məzarlığındadır. Məzar daĢları üzərində insanların oyma üsulu ilə iĢlədikləri müxtəlif rəsm və yazılar var. Bu rəsmlər Qobustan rəsm qayalarında da təsvir olunub. Nəzərə alsaq ki, Qobustan rəsm qayalarının tarixi eramızdan əvvəl - 12-8-ci əsrlərə aiddir, onda, “Nərgiztəpə” abidəsinin yaĢı daha qədimdir. Azərbaycandan Ģərqə gedən ipək yolu “Nərgiztəpə”nin yanından keçir. Təpənin ətrafında eni iki metr olan divar qalalarının qalıqları görsənir. Yerli tarixçilər tərəfindən buranın karvansara, bazar, bəlkə də, böyük Ģəhər olduğu güman edilir. Məzarlığa çevrilməmiĢdən əvvəl ərazinin yaĢayıĢ məntəqəsi olduğu güman edilir. Çünki məzarlar pərakəndə Ģəkildədir. Bu da onu göstərir ki, qəbirlər eyni gündə hansısa döyüĢdə həlak olanlara məxsusdur. Təssüf ki, hələ də bu gümanlara son qoyan yoxdur. Bu vaxta qədər “Nərgiztəpə” abidəsi araĢdırılmayıb. Sovetlər dövründə tarixi abidənin yerləĢdiyi ərazini ermənilər üzüm bağlarına çevirib. Abidənin itib-batmasına çalıĢıblar. Ərazi 90-cı illərdə beĢ dəfə düĢmən tərəfindən zəbt olunub. Sonuncu - altıncı dəfə isə milli ordumuz ərazini geri alıb. Həmin vaxtlar “Nərgiztəpə” düĢmən tərəfındən talan edilib. Qəbrlərin bir neçəsi açılıb, bəzi yerlərdə isə səngər qazılıb. ĠġĞAL 1988-ci il 12 fevral günü ermənilər iyrənc niyyətlərini açıq Ģəkildə bəyan etdikdən sonra baĢlanan hadisələrdə baĢı müsibətlər çəkən rayonlardan biri də Xocavənd rayonudur ki, bu müharibədə 145 nəfər Ģəhid vermiĢdir. Onlardan 13 qadın, 13 uĢaq olmuĢdur. 123 nəfər müxtəlif dövrlərdə girov götürülmüĢ, onlardan 57 nəfər girovluqda öldürülmüĢ, 66 nəfər isə böyük çətinliklə azad edilmiĢdir. 70 nəfərə yaxın isə sağlamlığını itirərək əlil olmuĢlar. Xocavənd rayonunda ən çox itki verən, böyük döyüĢ yolu keçən kəndlərdən biri Qaradağlıdır. Dörd il öz kəndlərini tək baĢına müdafiə edən Qaradağlılar kəndin hər daĢı, hər qayası uğrunda can verdilər, 800-ə yaxın əhalidən bu yolda 77 nəfər Ģəhid oldu, lakin öz məğrurluqlarını itirmədilər. Qaradağlı kəndi Xocavənd və Xankəndi yolunun üzərində yerləĢirdi. 4 il 4 ay idi ki, Qaradağlı mühasirədə vuruĢurdu. 14.02.1992-ci ildə ermənilər Xankəndində yerləĢən Sovet ordusunun 366-cı alayının texnikasından və canlı qüvvəsindən istifadə etməklə köməksiz qalan Qaradağlı kəndinə qəti və sürətli hücuma keçdilər. Artıq məsələnin sonluğu məlum idi, qarĢıda iki yol dururdu: Ģərəfli ölüm və ya təslim olma. Onlar birinciyə üstünlük verdilər. ġərəfli ölüm. Bu yolu seçən qaradağlılar son patronlarına qədər 4 gün döyüĢdülər. DöyüĢ vaxtı onlarla erməni yaraqlısı məhv edildi. Silah-sursatı tükənən soydaĢlarımızı sonda ermənilər əsir götürdü və bu insanların növbəti məĢəqqəti baĢlandı. Bəylik bağı adlanan yerdə əksəriyyəti gənclər olmaqla, 23 nəfər vəhĢicəsinə güllələnərək, əksəriyyəti yaralı halda diri-diri “silos” quyusuna tökülərək üstlərini torpaqlayırlar. Qaradağlı- Xankəndi yolu üzərində yerləĢən erməni kəndlərində əsirlər maĢınlardan düĢürdülür və hamının gözü qarĢısında güllələnirdilər. Əsir götürülənlərdən 54 nəfəri Xankəndi və Əsgəranda 2 aydan artıq əsirlikdə saxlanılmıĢ, ermənilər tərəfindən verilən ağır iĢgəncə və əzabların, keçirdikləri sarsıntıların nəticəsi olaraq, əksəriyyəti əsirlikdən azad olunduqdan sonra müxtəlif vaxtlarda vəfat etmiĢlər. Sağ qayıdanlar erməni vəhĢiliklərindən söhbət açdıqca insan vahimələnir, diri-diri insanların basdırılması, diĢlərinin çəkilməsi, ac-susuz qalmaları, döyülərək öldürülməsi insanlığa sığmayan haldır. Bu hadisələr zamanı həmçinin 10 qadın, 8 məktəbli qətlə yetirilmiĢdir. ĠĢğal nəticəsində Qaradağlı kəndində 200 yaĢayıĢ evi əĢyalarla birlikdə, 1 mədəniyyət evi, 320 yerlik orta məktəb, xəstəxana, inzibati binalar və s. dağıdılmıĢdır. 2 ailədən hər birində 4 nəfər Ģəhid olmuĢdur. 140 uĢaq yetim qalmıĢdır. Bu müharibədə Qaradağlı kənd sakinlərinin hər 10 nəfərindən biri Ģəhid olmuĢdur. Beləliklə, XX əsrdə Qaradağlı kəndi beĢ dəfə dağıdılmıĢdır. 1905, 1907, 1915, 1918, 1992-ci illər. Qaradağlı kimi Xocavənd rayonunun Xocavənd kəndi, Muğanlı, Kuropatkin, Əmiranlar, Tuğ və s. azərbaycanlılar yaĢayan onlarla kəndləri də bu müharibə nəticəsində iĢğal olunaraq amansızcasına dağıdılaraq yer üzərindən silinmiĢdir. GÖRKƏMLĠ ġƏXSĠYYƏTLƏRĠ • Mir Mehdi Xəzani (1819-1894) - ġair, görkəmli maarifçi. • Xudat bəy Ağabəy oğlu Məlikaslanov - ADR-nın Dəmir yol və Rabitə naziri, ictimai-siyasi xadim. • Cavad bəy Rza bəy oğlu Məlikyeqanov - Bakı və Lənkəranın qubernatoru (ADR dövrü), ictimai-siyasi xadim. • Zülqədər Cahangirov - Ġqtisad elmlər doktoru, professor. • Niftalı Məlikaslanov - Texnika elmləri doktoru, professor. • Xosrov Məlikaslanov - Texnika elmləri doktoru, professor. • Püstə Məlikaslanova - Tibb elmləri doktoru, professor. • Tura Məlikyeqanova - Arxitektor, professor. • Allahverən Quliyev - TəbiətĢünaslıq elmləri doktoru, professor. • Qəhrəman Qəhrəmanov - Geoloq, professor. • Mübariz Əliyev - Tibb elmləri doktoru, professor. • Muxtar Aslanov - Texnika elmləri doktoru, professor. • Azəri Məlikaslanov - Ġqtisad elmlər doktoru, professor. • Fikrət Yeqanov - Ġqtisad elmlər doktoru, professor. MÜNDƏRĠCAT ÖNSÖZ.................................................................................. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi ən qədim dövrdə.................. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi antik dövrdə......................... Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi IV-VII əsrlərdə.................... Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi VIII-XVII əsrlərdə.............. Qarabağ XVIII əsrdə………………………………………. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi XIX-XX əsrlərdə................. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi XX əsrin əvvəllərində.............. Qarabağ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918- 1920)...................................................................................... Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi 1923-80-cı illərdə, DQMV-nin yaradılması................................................................................. Ermənistanın Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsini və ətraf rayonlarının iĢğalı......................................................................... ġUġA RAYONU…………………………………………… Ümumi məlumat……………………………………………... Coğrafiyası………………………………………………….. Tarixi…………………………………………………………. Tarixi mədəniyyət abidələri....................................................... ĠĢğal.....…………………………………………………………………….. Qafqazın konservatoriyası…………………………………... Ġsledadlar məskəni…………………………………………. Milli qəhrəmanları…………………………………………... XOCALI RAYONU.............................................................. Ümumi məlumat……………………………………………… Coğrafiyası…………………………………………………….. Tarixi və mədəniyyət abidələri……………………………... Xocalı soyqırımı……………………………………………. Milli qəhrəmanları…………………………………………….. LAÇIN RAYONU…………………………………………... Ümumi məlumat……………………………………………... Coğrafiyası………………………………………………….. Laçının tarixindən…………………………………………….. Tarixi memarlıq abidələri………………………………….. Görkəmli Ģəxsiyyətləri……………………………………… Milli qəhrəmanları…………………………………………... Mənbə………………………………………………………... KƏLBƏCƏR RAYONU…………………………………… Ümumi məlumat……………………………………………... Coğrafiyası………………………………………………….... Tarixi və mədəniyyət abidələri……………………………… Qədim Alban abidələri……………………………………… Kəlbəcər rayon tarix-diyarĢünaslıq muzeyi………………… Ağdərə…………………………………………………………. ĠĢğal…………………………………………………………….. Milli qəhrəmanları…………………………………………… Ədəbiyyat…………………………………………………….. AĞDAM RAYONU…………………………………………. Ümumi məlumat……………………………………………... Coğrafıyası…………………………………………………... Ağdamın tarixindən…………………………………………... ĠĢğal…………………………………………………………… Görkəmli Ģəxsiyyətləri............................................................................... Milli qəhrəmanları…………………………………………… Mənbə………………………………………………………... CƏBRAYIL RAYONU……………………………………… Ümumi məlumat……………………………………………... Tarixi və mədəniyyət abidələri...................................................... Görkəmli Ģəxsiyyətləri................................................................... Milli qəhrəmanları…………………………………………… FÜZULĠ RAYONU………………………………………….. Ümumi məlumat……………………………………………... Coğrafiyası……………………………………………………. Tarixi mədəniyyət abidələri………………………………... Azıx……………………………………………………………. Qaraköpəktəpə abidəsi...................................................................... ĠĢğal…………………………………………………………….. Milli qəhrəmanları……………………………………………. Mənbə.................................................................................... QUBADLI RAYONU.......................................................................... Ümumi məlumat........................................................................................... Coğrafiyası............................................................................ Tarixi və mədəniyyət abidələri............................................... Mağaralar............................................................................... Qalalar........................................................................................................ Türbələr...................................................................................................... Körpülər......................................................................................................... TanınmıĢ Ģəxsiyyətləri.......................................................................... Milli qəhrəmanları............................................................................. Mənbə......................................................................................................... ZƏNGĠLAN RAYONU………………...…………………… Ümumi məlumat........................................................................................ Coğrafiyası……………………………………………………. Таrixi və mədəniyynt abidələri………………………………. Zəngilan Ģəhərində məscid…………………………………… SəkkizguĢəli türbə XlV-əsr………………………………….. ġərifan sərdabəsi XII - əsr.................................................................. Hacallı dairəvi bürcü - XIV əsr...................................................... Yenikənd sərdabəsi…………………………………………... Bartaz Qız qalası……………………………………………... Koroğlu daĢı…………………………………………………... Qəbiristanlıqlar……………………………………………….. Görkəmli Ģəxsiyyətləri………………………………………. Milli qəhrəmanları……………………………………………. Mənbə…………………………………………………………. XOCAVƏND RAYONU……………………………………. Ümumi məlumat………………………………………………. Coğrafıyası…………………………………………………….. Tarixi mədəniyyət abidələri............................................................... ĠĢğal…………………………………………………………….. Görkəmli Ģəxsiyyətləri...................................................................... “Sağlam ĠnkiĢaf və Maarifləndirmə” ictimai birliyi materialların toplanılmasında göstərdikləri köməyə görə aĢağıdakı təĢkilatlara və Ģəxslərə minnətdarlığını bildirir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix Ġnstitutunun “Qarabağ tarixi” Ģöbəsinə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və TurizmNazirliyinin Elm və Təhsil Ģöbəsinə ġuĢa rayon Ġcra Hakimiyyətinə “Azərbaycan Respublikası Daglıq Qarabağ Bölgəsinin Azərbaycanlı Ġcması” Ġctimai Birliyinə Cəbrayıl rayon Statistika idarəsinin rəisi Sahib Süleymanova Cəbrayıl rayon Tarix-diyarĢünaslıq muzeyinin direktoru Tariyel Abbaslıya Zəngilan rayon Statistika idarəsinin rəisi Dağbəyi Əsədova Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğunun direktoru Ġsgəndərov XuduĢ Əmən oğluna Füzuli rayon Statistika Ġdarəsinin rəisi Rafiq Məstəliyevə Xocavənd rayon Ġcra Hakimiyyətinin baĢ məsləhətçisi Nicat ġirinova “EU Xəbər” qəzetinin redaksiyasına “ġuĢa” qəzetinin redaksiyasına Laçın rayon 28 saylı orta məktəbin direktoru Nofəl Ġsmayılova Ağdam rayon sakini Vasif Qurbanzadəyə Ağdam rayon sakini Azərbaycan Dillər Universitetinin müəlliməsi Hüzürə Ağayevaya ġuĢa rayon Mədəni-Maarif Texnikumunun müəllimi Teymur Məmmədova Texniki redaktor: Rauf KƏRĠMOV Bədii redaktor: Elnur ƏHMƏDOV Səhifələyici: Fəxri VƏLĠYEV Korrektor: Suğra OSMANOVA Yığılmağa verilmiĢdir: 10.03.2010. Çapa imzalanmıĢdır: 18.03.2010 NəĢrin ölçüsü: 60x90 1/16. Fiziki çap vərəqi: 12,0 SifariĢ: 03. Sayı: 500 ədəd. Müqavilə qiyməti ilə Bakı, Az1122, Zərdabi pr.78 Tel: (+994 12) 433 86 01 Mob.: (+994 50) 230 99 20, (+994 40) 215 99 20 E-poçtu: mhs.poligraf@gmail.com Yüklə 2,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|