Sağlam ĠnkiĢaf və Maarifləndirmə
Yüklə 2,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Akademik Ziya Bünyadovun “Azərbaycan Atabəyləri dövləti” adlı monoqrafıyasında XIII əsrin əvvəllərində XarəzmĢah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddinin monqollar tərəfindən pərakəndə salınmıĢ qoĢunlarının Ağdam yaxınlığındakı Qarqar çayı ətrafında məskən salması haqqında məlumat verilir. Digər bir mənbədə Ağdamın adı Əmir Teymurun Azərbaycana və Türkiyəyə hərbi yürüĢü dövrü çəkilir. Qeyd olunur ki, Teymur 1402-ci ildə Osmanlı sultanı I Bəyazidi Ankara döyüĢündə məğlub etdikdən sonra Azərbaycana dönərək Ağdamda öz qoĢunu ilə dayanır. O, burda iki il qaldıqdan sonra 1404-cü il martın 27-də Ağdamdan Ərdəbil-Həmədan istiqamətinə yola düĢərək Səmərqəndə qayıdır. Yuxarıda göstərilən tarixi faktlardan belə məlum olur ki, həmin dövrlərdə yerin adı Aquen yox, Ağdam adlanırmıĢ. Ağdam adının mənĢəyi iki geniĢ yayılmıĢ “ağ” və “dam” türk-azərbaycan sözlərinin birləĢməsindən ibarətdir. Bəzi adamlar bu adın yaranmasını XVIII əsrdə mövcud olmuĢ Qarabağ xanlığı ilə, о cümlədən, xanlığın banisi Pənah xanın adı ilə bağlayırlar. Guya, Pənah xanın “Ġmarət” deyilən yerdə tikdirdiyi binanın damı ağ olduğu üçün xalq tərəfındən ona “ağ ev” və yaxud “ağ dam” adı verilmiĢdir. Əgər rayon ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində bəzi maddi sübutlar olmasaydı və yaxud mənbələrdə Ağdam adı erkən orta əsrlər dövrlərində çəkilməsəydi, onda bu deyilən sözlərlə razılaĢmaq olardı. Govurqala yaĢayıĢ məskənində alimlər tərəfindən bünövrəsi çay daĢından, üst hissəsi isə ağ daĢdan tikilmiĢ məbəd və bir neçə ev aĢkar edilmiĢdir. Bu da əyani surətdə onu göstərir ki, yerli əhali ta qədimdən rayonun ərazisində mövcud olan əhəng tərkibli dağ mənĢəli ağ daĢ mədənlərindən öz təsərrüfat iĢlərində geniĢ istifadə etmiĢlər. Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitutunun baĢ elmi iĢçisi, QorqudĢünas alim, fılologiya elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi, Atatürk adına Türk Dil Qurumunun Fəxri üzvü ġamil CəmĢidov türk xalqlarının “Dədə Qorqud” dastanını araĢdırarkən elmdə səriĢtə və təcrübəsi olan bir tədqiqatçı kimi müəyyən edərək, öz elmi əsərlərində sübuta yetirilmiĢ nəticəyə gəlmiĢdir ki, Ġç Oğuz eli Aran-Qarabağda Kür və Araz çaylarının qovĢağında yerləĢən torpaqlarda məskunlaĢmıĢlar. Bu tarixi torpaqlar Ağdam bölgəsini tamamilə əhatə edir. Bayandur xanın və Qazan xanın divanları da burda, Mil- Qarabağ düzənliyində yerləĢmiĢdir (“Kitabı-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh 263). ĠĢquzların - Ġçoğuzlann Qarabağda - Ağdam bölgəsi ərazisində olduqlarını sübut edən, onların adı ilə bağlı olan yer adlarıdır. Bu adlardan Ağdam və ətraf bölgələrdə yerləĢən Quzanlı və Bala Quzanlı kəndlərini, Quzanlı arxını və s. göstərmək olar. Alban tarixçisi Musa Kalankatuklu (Bərdə yaxınlığında olmuĢ Kalankatuklu kəndindəndir) I əsrdə yaĢamıĢ alban çarı Aran (Əran) haqqında danıĢarkən yazmıĢdır ki, qarqarlar, girdmanlar və utilər onun nəslindəndir (M. Kalankatuklu “Alban tarixi”, Bakı, 1993, səh. 17). ġura hökuməti dövründə Respublikanın aran bölgələrində pambıqçılıq və üzümçülük təsərrüfatının daha geniĢ və sürətli inkiĢafını təmin etmək üçün uzaq düĢünməyən rayon, kolxoz və sovxoz rəhbərlərinin göstəriĢləri ilə xalqımızın tarixini özündə saxlayan türk kurqan təpəlikləri Qarabağda və о cümlədən, Ağdam bölgəsində yerlə-yeksan edilmiĢdir . Dövri qədimdən Qarqar çayının dağlıq hissəsi olan sahil torpaqlarında yaĢamıĢ türkdilli aran və hun tayfalarının adını daĢıyan yer adları müasir dövrə kimi gəlib çatmıĢdır. Bu yer adlarından Xankəndi bölgəsində Əsgəran (Əski - qədim Aran), Aranzəmin və bir çox baĢqa yer adlarını misal gətirmək olar. Ağdam bölgəsi torpaqlarında yaĢamıĢ hun türklərinin adını daĢıyan Xındırıstan kəndi, Ağdam və Əsgəran bölgələrində, Hindarx kəndi Ağcabədi bölgəsində bu gün də mövcuddur. Qaradağ düzünün 36 min desyatin torpaq sahəsi XonaĢen (HunaĢen) adlanırdı. XonaĢen Qarabağın maldar elləri üçün qıĢlaq yeri idi. Tarixən bütün dünya xalqlarının həyatında qabaqcıl - aparıcı rol oynayan nəsillər olmuĢdur. Bu nəsillər öz xalqı və vətəninə sədaqətlə xidmət etmiĢ, yağı düĢməndən yurdlarını qorumaq üçün ölüm-dirim savaĢlarından Ģərəflə çıxaraq tarixdə böyük iz qoymuĢlar. Azərbaycan tarixində böyük iz qoymuĢ nəsillərdən biri də CavanĢirlərdir. CavanĢirlər XI əsrdən baĢlayaraq adı çəkilən türk-oğuz tayfalarından biri olmuĢdur. Onlar səlcuq-türk ordusu tərkibində Orta və Yaxın ġərqdə hərbi yürüĢ və savaĢlarda, Anadolu yarımadasının Ģimalında, 1071-ci ildə Malazgird döyüĢündə səlcuq-türk ordusunun sultanı Alp Arslanın ordusunun tərkibində Bizans ordusunun məğlub edilməsində fəal iĢtirak etmiĢlər. XIII-XV əsrlərdə CavanĢirlərin adı Hülakü, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi orduları içərisində çəkilir. CavanĢirlər tayfasının Qarabağın Ağdam, Ağcabədi, Bərdə, Tərtər bölgələrində, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarında böyük torpaq sahələri və kəndləri, ġuĢa Ģəhərində mülkləri olmuĢdur. “Qarabağnamə”lərin müəlliflərindən Mirzə Camal CavanĢir, Əhməd Bəy CavanĢir CavanĢir tayfasını türk-monqol nəslindən olan Hülakülər dövlətinin sultanları olmuĢ xanlara aid edirlər. Ümumiyyətlə, türk- monqol ordusu düzümündə - hərbi səfındə olan qüvvələrin sol qoluna CavanĢir deyilirmiĢ. Mərhum tarixçi Ənvər ġükürzadə Qarabağ xanlığının əsasını qoymuĢ CavanĢirlərin nəsil Ģəcərəsini araĢdırarkən belə nəticəyə gəlmiĢdir ki, CavanĢirlərin Qarabağda yaĢamaları barədə hələ eramızdan əvvəllərə aid olan tarixi mənbələr məlumat vermiĢdir. Rzaqulu xan Hidayətin “Rövzətüs-Səfa” əsərində deyilir ki, Qarabağ xanlığının əsasını qoymuĢ Pənah Əli xan Monqol türklərindən olan Hülakü xanın (1256-1265) nəvəsi Arqun xanın (1284-1291) nəslindəndir. CavanĢir elatı isə OĢirxan tayfasına mənsubdur. OĢirxan Ġldızxanın oğlu, о da Uğuz (Oğuz) xanın eramızdan əvvəl (209-174) dördüncü oğludur. Ġyirmi dörd türk boyu arasında onlar OvĢarlar və ya AvĢarlar adlanır. Bərdə Ģəhərindən cənuba doğru Qarabağ düzündə Otuziki adı altında olan ərazidə yerləĢən tayfaların irsi hakimləri onların içərisindən olan CavanĢirlər olmuĢdur. I ġah Abbasın saray tarixçisi Ġsgəndər bəy MünĢi 1628-ci ildə əmirlər siyahısında Qarabağ əmirlərindən CavanĢir və Otuziki tayfalarının baĢçılarından Otar sultanın adını çəkmiĢdir. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Qarabağ ərazisindən axan Qarqar və Xaçın çayları boyunca olan torpaqlarda Yüklə 2,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|