ŞAHİN ƏHMƏdov
Yüklə 3,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
123 qismən qida kimi istifadə edir. Şibyələrə həm ağaclarda, həm yerdə, qayalarda, daş üzərində, dəmir yzərində, hətta şüşə üzərində rast gəlmək olar. Mamırlar şibyə və yosunlardan daha inkişaf etmiş vegetativ və çoxalma üzvlərilə seçilir. Mamırlar yaxşı inkişaf etmiş xloroplastı olan avtotrof orqanizimlərdir. Boyları 20…30 sm-dən hündür olmur. Kökləri olmur, sübstrata xüsusi tükcüklərlə – rizoidlərlə yapışır. Quş mamırının gövdəsi və xırda yarpaqları olur. Sfaqnum və ya torf mamırının da gövdə və xırda yarpaqları olur, onlar həmçinin çoxlu miqdarda havalı hüceyrələrə də malik olur. Mamırlar və şibyələr yararsız sahələrdə, daşlar üzərində pioner bitki kimi inkişaf edir. Məhv olarkən mamırlardan çoxlu üzvi maddələr qalır, sonralar onların üzərində çiçəkli bitkilərin inkişafına şərait yaranır. Mamırlar-bataqlıqlarda və bataqlıq meşələrdə əsas torfəmələgətirən bitki sayılır. İbtidailər. Torpaqda yaşayan ibtidailərə qamçılılar, kökayaqlılar və infuzorlar daxildir. İbtidailər – aerobdurlar. Üzvi maddələrlə zəngin olan torpaqlarda amyöblər yayılır. İbtidailər mürəkkəb üzvi maddələri daha sadə üzvi maddələrə çevirir. Heyvanat aləmi. Torpaqda çoxlu miqdarda soxulcanlar, qurdlar, gəmiricilər, qarışqalar və həşəratların sürfələri yaşayır. Onlar öz həzm yolundan xırdalanmış üzvi maddələri keçirərək torpağı ifrazatları ilə zənginləşdirir və torpağın mikro və makrostrukturunun yaranmasına şərait yaradır. Bu canlılar həm də torpağı qarışdırır, xırdalayır, bununla da torpağın aerasiyası yaxşılaşır və torpaqəmələgəlmə prosesi sürətlənir. Torpaq soxulcanları öz orqanizmlərindən il ərzində bir hektara 25 ton torpaq keçirir. Soxulcanların ifrazatları azot və fosforla zəngin olub, suyadavamlı aqreqatlar yaradır. Soxulcanlar öz həyat fəaliyyəti nəticəsində torpağın fiziki xassələrini yaxşılaşdırır (məsaməliyi, susızdırmanı). 124 Ali bitkilərin torpaqəmələgəlmədə rolu xüsusilə V.R.Vilyams tərəfindən aşkara çıxarılmışdır. O üzvi maddələr yaradan 3 ali yaşıl bitki formasiyası və 3 mikroorqanizmlər qrupu ayırır. 1. Ağac formasiyası – anaerob mikroblarının zəif iştirakilə ağac bitkilərinin göbələk orqanizmlərilə birliyi. 2. Ot çəmən formasiyası – əsasən mezofil çəmən bitkilərinin anaerob və aerob bakteriyalarilə birliyi. 3. Ot çöl (bozqır) formasiyası – kserofil çöl otlarının aerob bakteriyalarilə birliyi. İynəyarpaqlı ağacların iştirakilə ağac bitkilərinin altında podzoləmələgəlmə prosesi gedir və podzol torpaqlar yaranır. Mezofil çəmən ot bitkiləri altında rütubətli çimli- podzol, çimli-çəmən və çimli torpaqlar yaranır. Çöl (kserofil) bitkiləri altında çöl (bozqır) torpaqları (qaratorpaq, şabalıdı torpaq) və səhra torpaqları (bozqonur) əmələ gəlir. Antropogen amil. (insanın təsərrüfat fəaliyyəti) Antropogen amillər bütün torpaq tiplərinə öz təsirini göstərmişdir. Bununla əlaqədar olaraq çox yerdə təbii torpaq tipi qalmamışdır, yeni mədəni torpaqlar yaranmışdır: bataqlıqlar qurudulmuş, səhra, çöl torpaqlarında suvarılma tətbiq olunmuş, şoran torpaqların meliorasiyası işləri aparılmışdır. Dağ ərazilərdə meşələrin yerində bağlar, üzümlüklər yaradılmış, bəzi yerdə təbii relyef dəyişmiş, yamaclar terraslara çevrilmişdir. Müasir insan nəinki bioloji, hətta geoloji amil olmuşdur. 125 FƏSİL 5. MÜASİR DÖVRDƏ ƏTRAF MÜHİTİN MONİTORİNQİNİN ROLU 5.1. Ekoloji monitorinq anlayışı “Monitorinq” termini latın sözü “monitor” sözündən əmələ gəlib, müşahidə edən, xəbərdaredici (paruslu gəmidə irəliyə baxan matros belə adlandırılırdı) deməkdir. İnsanı əhatə edən təbii mühitin qlobal monitorinq ideyası və “monitorinq” termininin özü 1971-ci ildə BMT-nin ətraf mühit üzrə Stokholm konfransının keçirilməsinin (1972) hazırlığı ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Belə bir sistemin işlənməsi üzrə ilk təkliflər ətraf mühitin problemləri üzrə Elmi komitə tərəfindən irəli sürülmüşdür (SKOPE). 1973-cü ildə professor R. Menn məsələnin qoyuluşu aspektində monitorinq konsepsiyasını ifadə etmiş və bu monitorinq üzrə birinci hökumətlərarası iclasda müzakirə edilmişdir (Nayrobi, 1979-cu ilin fevralı). R. Menn təklif etmişdir ki, ətraf təbii mühitin bir və ya daha çox elementinin əvvəlcədən müəyyən məqsədlərlə hazırlanmış proqram üzrə məkan və zamana görə təkrar surətdə aparılmış müşahidələr sistemi monitorinq adlandırılsın. Hal-hazırda “ekoloji monitorinq” termini dedikdə ətraf təbii mühitin vəziyyətinin müşahidə, 126 nəzarət, qiymətləndirilmə sistemi, proqnozu və idarəedici məsələlərin həllinin hazırlığı və qəbulunun informasiya təminatı başa düşülür (şək.5.1). Ekoloji monitorinqin məqsədi – təbiəti mühafizə fəaliyyətinin idarə edilməsinin və ekoloji təhlükəsizliyin informasiya təminatının təmin edilməsidir (şək. 2). Qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün hökmən aşağıdakı suallara cavab vermək lazımdır: • təbii mühitin əvvəlki texnogenez vəziyyətilə (nisbi və ya mütləq formada) müqayisədə nəzərdən keçirilən zaman kəsiyində vəziyyəti necədir və proqnoz edilən zaman ərzində təbii mühitdə hansı dəyişikliklər (müsbət, mənfi) gözlənilir; • baş vermiş dəyişikliklərin və gələcəkdə baş verə biləcək dəyişikliklərin səbəbləri nədir (o cümlədən arzuedilməz, məhvedici, böhran) və bu dəyişikliklərin mənbəyi nə olub, nədir və nə ola bilər (bir qayda olaraq zərərli texnogen təsirlər); Şək. 1. Ekoloji monitorinqin blok-sxemi Müşahidələr Faktiki vəziyyətin qiymətləndirilmə Mühitin keyfiyyətinin tənzimlənməsi Vəziyyətin proqnozu Proqnozlaşdırıla n vəziyyətin qiymətləndirilmə si Yüklə 3,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|