37
mahsulot tannarxi o‘rtasidagi bog‘lanish - teskari bog‘lanishga misoldir. Chunki
mehnat unumdorligi (omil belgi) o‘sishi bilan mahsulot tannarxi (natijaviy belgi)
pasayib boradi.
Statistik ma’lumotlar bir belgi yoki maqsadga
muvofiq bir nechta belgilar
asosida guruhlanishi mumkin. Ikki va undan ortiq belgilari bo‘yicha guruhlashlar
kombinatsion (aralash) guruhlashlar deyiladi.
Statistik ma’lumotlarni guruhlashda dastlab guruhlash oralig‘ini aniqlab olish
lozim. Guruhlash teng oraliqli va tengsiz oraliqli bo‘lishi mumkin. Bu kuzatilgan
hodisa va jarayonlar mohiyatidan, guruh soni va belgi xususiyatlariga bog‘liq.
Teng oraliq deyilganda barcha guruhlar uchun bir xil oraliq miqdori tushuniladi
va u quyidagicha aniqlanadi.
i =
Xmax − Xmin
n
bu yerda: i – oraliq kattaligi (miqdori)
Xmax - guruhlash belgisining eng katta miqdori (varianti);
Xmin - guruhlash belgisining eng kichik miqdori (varianti);
n - guruhlar soni.
Ko‘pincha guruhlar soni aniq bo‘ladi. Bu kuzatish maqsadi va
vazifasidan kelib
chiqib, ularni to‘liq amalga oshirish uchun kerakli sonda bo‘lishi lozim. Agarda
guruhlarning optimal sonini aniqlash lozim bo‘lsa, unda Sterdjess formulasidan
foydalanamiz.
n = 1 + 3,322 lg N: bu yerda N–to‘plamdagi birliklar soni
Teng yoki teng bo‘lmagan oraliqlar yopiq va ochiq ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
Agar oraliqlar miqdori “dan - gacha” aniq bo‘lsa, bunday guruhlar yopiq oraliq
ko‘rinishidagi; agarda “gacha” dan boshlanib, “undan yuqori”
bilan tugasa, ochiq
oraliq ko‘rinishidagi guruhlash bo‘ladi.
Teng oraliqli
Yopiq oraliqli
Guruhlashga misol
Tengsiz oraliqli,
Ochiq oraliqli
Guruhlashga misol
Korxonalarda
mahsulot ishlab chiqarish
hajmi bo’yicha guruhlash
Guruh talabalarini reyting ballari
bo’yicha guruhlash
20,0 – 30,0 mln. so’m
30,1 – 40,0 mln. so’m
40,1 – 50,0 mln. so’m
50,1 – 60,0 mln. so’m
To 55 balgacha
56 baldan – 70 balgacha
71 baldan – 85 balgacha
86 baldan va undan yuqori
Statistik to‘plam ko‘rsatichlarini hisoblash uchun oraliqlarini “yopiq”
holatga
o‘tkazish lozim. Buning uchun ochiq oraliq miqdoriga yonidagi yopiq oraliq farqi asos
qilib olinadi yoki guruh belgisi mazmunidan kelib chiqqan holda yopiladi. Statistik
guruhlashlar zamon (vaqt), makon (hududiy) va qanday vazifalarni hal qilishiga qarab
turlarga bo‘linishi mumkin.
38
Rejalashtirilgan maqsad va vazifani hal qilish nuqtai nazaridan guruhlash:
tipologik, tuzulmaviy (tarkibiy) va analitik bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy xodisa voqealarning bir xil tipdagi o‘zgarishi bo‘yicha
guruhlanishi tipologik guruhlashga kiradi. Xalq xo’jaligini tarmoqlar bo’yicha, faoliyat
yurituvchi sub’ektlarni mulk shakli bo’yicha, avtomobillarni tiplari bo’yicha guruhlash
tipologik guruhlashga misol bo’ladi.
Kuzatilgan to‘plam tarkibini o‘rganishda, bir xil tipdagi hodisalarni biror belgisi
bo‘yicha hissalarini aniqlashda tuzilmaviy (tarkibiy) guruhlashdan foydalaniladi.
Masalan: Shahar va qishloq joylarida yashaydigan aholilar hissasini aniqlash, YaIM
hajmini tashkil etuvchi tarmoqlar hissasi.
Iqtisodiy hodisa va jarayonlar doimo bir-biri bilan bog‘liqlikda bo‘ladi. Hodisa
va jarayonlar belgilarini o‘zaro bog‘liqligi, qanchalik aloqadorligi analitik
guruhlashlardan foydalanib aniqlanadi. Bunda natijaviy belgiga bir yoki bir nechta
omilli belgining ta’sirini aniqlash mumkin. Mahsulot hajmi bilan tannarx yoki foyda
ko’rsatkichlari, talab va baho (narx) o’rtasidagi bog’lanishlar analitik guruhlash
asosida aniqlanadi.
Ma’lumotlarni guruhlash bir belgi bo’yicha bo’lsa, oddiy guruhlash hisoblanadi.
Agar guruhlash ikki va undan ko’proq belgilar bo’yicha
bajarilsa kombinatsion
guruhlash deyiladi. Keyingi paytlarda bir vaqtda bir necha belgilari bo’yicha guruhlash
ko’p qo’llanilmoqda. Bunday guruhlash ko’p o’lchovli guruhlash deyiladi. Ko’p
o’lchovli guruhlashlar maxsus dastur asosida kompyuterlarda bajarilgani ma’qul.
Guruhlashda taqsimot qatorlari tuziladi. Taqsimot qatorlari deb hodisa va
jarayonlarning biror belgi bo‘yicha ma’lum bir tartibda taqsimlanishiga aytiladi. Har
qanday taqsimot qatori 2 elementdan: belgilar va belgilar sonidan iborat bo‘ladi.
Atributiv belgilari bo‘yicha tuzilgan qator atributiv taqsimot qatori deyiladi. Miqdor
belgilari bo‘yicha tuzilgan taqsimot qatorlari variatsion qatorlar deyiladi. Miqdor
belgilarning variatsiyalari diskret (uzlukli) va uzluksiz bo‘lishi mumkin.
Guruhlashda belgi faqat butun sonlar bilan ifodalanadigan bo‘lsa bunday
gurhlashda diskret (uzlukli) qatorlar tuziladi. Masalan, oilalarni bolalar soniga qarab
guruhlash.
Statistik amaliyotida ma’lumotlarni ikkilamchi guruhlash ham mavjud. Oldingi
guruhlangan ma’lumotlar asosida yangi guruhlarni tuzish ikkilamchi guruhlash
deyiladi. Ikkilamchi guruhlash dastlabki guruhlash oraliqlarini yiriklashtirish va
umumiy yig‘indiga nisbatan ayrim guruhlarning salmog‘ini aniqlash yo‘llari
bilan
amalga oshiriladi.
Umuman, kuzatish ma’lumotlarini guruhlash statistikaning muxim usullaridan
bo‘lib, ommaviy hodisalarning xususiyatlarini ochib berishda katta ahamiyatga ega.
Ayniqsa hozirgi paytda kuzatish ma’lumotlarini qayta ishlashda hozirgi zamon mikro
EHMlaridan foydalanib, to‘plamni ko‘p belgilari bilan guruhlashni qo‘llash yaxshi
natijalar beradi.
Dostları ilə paylaş: