35
III bob. STATISTIK KUZATISH MA’LUMOTLARINI
JAMLASH VA GURUHLASH.
REJA:
3.1. Statistik kuzatish ma’lumotlarini jamlash.
3.2. Statistik guruhlashning mohiyati, vazifalari va turlari
3.3. Statistik jadvallarning tuzilishi, turlari va ularga qo‘yiladigan talablar.
3.1. Statistik kuzatish ma’lumotlarini jamlash
Statistik kuzatish natijasida o‘rganilayotgan xodisalarning har biri to‘g‘risida
juda ko‘p ma’lumotlar to‘planadi. Lekin bu ma’lumotlar biror belgi bo‘yicha tartibga
keltirilmaganligi sababli hodisalar to‘g‘risida umumiy xulosalar qilishga imkon
bermaydi. Shuning uchun navbatdagi vazifa ma’lumotlarni jamlash,
bir tizimga
keltirish va qayta ishlashdir. Bu bosqich har qanday statistik tadqiqotning ikkinchi
bosqichi bo‘lib, statistik kuzatish ma’lumotlarini jamlash va guruhlash deb yuritiladi.
Statistikada jamlash tor va keng ma’noda tushiniladi. Tor ma’noda jamlash
deganda kuzatishdan olingan ma’lumotlarni biror
belgisiga qarab guruhlamasdan,
to‘plamning umumiy yig‘indisini (yakunini) hisoblanish tushuniladi. Masalan,
Respublika bo‘yicha terilgan paxtaning umumiy miqdori, o‘rilgan g‘alla maydoni,
institut bo‘yicha o‘qiydigan barcha talabalar soni va hokazo.
Kuzatish ma’lumotlarini maxsus dastur asosida muhim belgilariga qarab
guruhlarga ajratib o‘rganish keng ma’noda jamlashdir.
Bunda eng avvalo, to’plam
ma’lumotlari kuzatish maqsadidan kelib chiqib, guruhlarga ajratiladi, keyinchalik har
bir guruh bo’yicha umumiy yig’indilar hisoblanadi. Keng ma’nodagi jamlashda
to’plam bo’yicha olingan ma’lumotlar tuzilgan jadvallarda ko’rsatiladi. Masalan,
terilgan paxtani qo‘lda va mashinada terilgan guruhlarga ajratish, talabalarni kurslarga,
mutaxassisliklarga, kunduzgi va sirtqi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratib o‘rganish.
Ma’lumotlarni
jamlash-tashkil
etilishiga
qarab
markazlashgan
va
markazlashmagan jamlashlarga bo‘linadi. Markazlashgan jamlashda kuzatishdan
olingan barcha ma’lumotlar bir joyda to‘planadi, hamda qo‘yilgan maqsad va vazifaga
qarab guruhlanadi va qayta ishlanadi.
Markazlashmagan jamlashda boshlang‘ich kuzatish ma’lumotlari
dastlab
joylarda (tuman, viloyat) statistika organlarida qayta ishlanadi, keyinchalik markazga
- Davlat statistika organlariga yuboriladi. Har ikkala usulning ham salbiy va ijobiy
tamonlari mavjud. Ma’lumotlarni markazlashtirilgan tarzda qayta ishlanganda, hozirgi
yuqori unumli texnikadan samarali foydalanish, hamda yagona uslubiy yandoshishga
imkon yaratadi,
lekin mahalliy, xududiy ko‘rsatkichlarni hisoblash cheklanadi,
kuzatish ma’lumotlarini taqqoslash, tekshirish uchun qiyinchilik tug‘uladi.
Markazlashtirilmagan jamlashda kuzatish xatolarini to‘g‘rilash yengillashadi,
xududiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi, lekin kuzatish materiallari tarqoq holda bo‘ladi.
36
Amaliyotda kuzatishning maqsad
va vazifalaridan kelib chiqib, har ikkala usuldagi
jamlash qo‘llanadi.
Kuzatish ma’lumotlarini to‘plash va qayta ishlash qo‘lda yoki mashinada
bajarilishi mumkin. Qo‘lda uncha katta bo‘lmagan kuzatish to‘plam ma’lumotlari
yig‘iladi va qayta ishlanadi. Jamlash qo‘lda bajarilganda ko‘p
mehnat va vaqt
sarflanadi.
Ma’lumotlarni yig‘ish va jamlash mashinada bajarilganda qisqa vaqt va kam
mehnat sarflanadi. Hozirgi sharoitda Respublikamizda barcha statistika organlari
mikro EHMlar bilan ta’minlangan va statistik ishlar
zamonaviy kompyuterlar
yordamida olib boriladi.
Dostları ilə paylaş: