10
I BO’LIM.
STATISTIKANING NAZARIY ASOSLARI
I bob. STATISTIKANING PREDMETI VA
USULLARI
REJA:
1.1. Statistika fanining predmeti va usullari.
1.2. Statistika fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi
1.3. Statistika fanining bozor iqtisodiyoti sharoitidagi asosiy vazifalari.
1.4. O‘zbekistonda statistikaning tashkil etilishi
1.1. Statistika fanining predmeti va usullari
Ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarni ifodalashda statistika juda ko‘p ishlatiladi.
Iqtisodchi - mutaxassislar esa korxonalar, tashkilotlar
faoliyatida statistik
ko‘rsatkichlardan muntazam foydalanishadi. Aslida “Statistika” atamasi lotincha
«Status» so‘zidan olingan bo‘lib, hodisaning holati, ahvoli ma’nosini anglatadi.
Bu so‘z asosida bir qancha shunga o‘xshash so‘zlar paydo bo‘lgan. Jumladan,
italyancha “Stato” so‘zi ham undan kelib chiqqan bo‘lib, “davlat” ma’nosini
bildiradi. Statistika so‘zi ham davlat to‘g‘risidagi bilimlar, ma’lumotlarni
anglatadi. Keyinchalik statistika deganda ijtimoiy - iqtisodiy hodisalarning turli
tomonlarini ifodalaydigan ma’lumotlar tushuniladi. Lekin statistika so‘zini
dastlab fanga nemis olimi Gotfrid Axenval kiritgan. U 1746 yilda Germaniya
universitetlaridagi o‘qitiladigan “Davlatni yuritish” fanini “Statistika” deb
atashni taklif etgan.
Hozirgi vaqtda statistika so‘zi bir necha ma’noda ishlatiladi. Statistika
deganda ijtimoiy - iqtisodiy hodisalarni turli tomonlama o‘rganadigan mustaqil
fan, xalq xo‘jaligi bo‘yicha iqtisodiy ma’lumotlar to‘plovchi
davlat statistika
organlarini, hamda ijtimoiy - iqtisodiy hodisa, voqealarni ifodalovchi turli
ma’lumotlar, raqamlarni tushuniladi.
Ijtimoiy - iqtisodiy xodisalar deganda moddiy ne’matlar
ishlab chiqarish bilan
bog‘liq voqea, xodisalar tushuniladi. Ma’lumki tabiat va jamiyat uzviy birlikda,
bir - biri bilan bog‘liqlikda. Mavjud moddiy dunyodagi har bir xodisa miqdor va
sifat tomonlariga ega, lekin ular yagona birlikda namoyon bo‘ladi. Sifat deganda
xodisaning mohiyati, rivojlanish qonun va qonuniyatlari bilan bevosita bog‘liq
muhim belgilari, xususiyatlari tushuniladi. Miqdor
deyilganda xodisaning
xususiyatlari, belgisining yuzaga chiqish (tashqi belgisi) soni va darajasi
tushuniladi.
11
Tabiiy xodisalarning sifat tomonlarini maxsus tibbiyot fanlari: odam
organizmining tuzilishini - anotomiya, hayvonot dunyosini - zoologiya kabi fanlar
o‘rganadi. Iqtisodiy xodisalarning sifat tomonini - iqtisodiy fanlar: iqtisodiy
nazariya, tarmoqlar iqtisodi kabi fanlar o‘rganadi.
Ijtimoiy xodisalarning
miqdoriy tomonini statistika o‘rganadi. Ijtimoiy- iqtisodiy xodisalar murakkab va
ko‘pqirrali bo‘lib, vaqt (zamon) mobaynida ham miqdor, ham sifat jihatdan
o‘zgarib turadi. Statistika ijtimoiy - iqtisodiy hodisalar miqdorini aniq vaqt va joy
sharoitida qanday o‘zgarayotganligini o‘rganadi. Statistika
- yaratilgan yalpi
mahsulot, milliy daromad, milliy boylik, mehnat resurslari, mehnat unumdorligi
kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlarning miqdoriy o‘zgarishini sifat tomonlari bilan
bog‘liq holda o‘rganadi.
Ijtimoiy xodisalar madaniy, ta’lim - tarbiya sohasidagi xodisalarni ham o‘z
ichiga oladi. Madaniy muassasalar, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, maktablar,
kutubxonalarda sodir bo‘ladigan jarayonlarning miqdoriy tomoni va ulardagi
o‘zgarishni ham statistika o‘rganadi.
Ijtimoiy taraqqiyot tabiiy resurslarga:
yer maydoni, o‘rmon xo‘jaligi, tabiiy
boyliklari, ulardan foydalanish darajasini ham statistika o‘rganadi.
Statistika tabiiy xodisalarni: zilzila, suv toshqini va boshqa tabiiy ofatlarni
ijtimoiy hayot bilan bog‘liqlikda o‘rganadi.
Ijtimoiy hayotni siyosiy va mafkuraviy
hodisalarsiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Saylovlar, saylovda qatnashganlar soni,
ovozlar taqsimoti,
namoyishlar va shu kabilar statistika ob’ekti hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: