30
2.4. Statistik kuzatish ma’lumotlarini qabul qilish va nazorat.
Nazorat turlari
Statistik kuzatish tashkiliy amaliyotda to‘plangan ma’lumotlar to‘g‘ri va
aniqligini nazorat qilish muhim o‘rin egallaydi. Kuzatishning hozirgi davrda tashkil
qilinishi olinadigan ma’lumotlarning ishonchliligi va ilmiy asoslanganligini to‘liq
ta’minlaydi. Lekin, turli sabablarga ko‘ra kuzatish formulyarlarida
noaniqliklar va
xatolarga yo‘l qo‘yish mumkin. Shu, sababli to‘plangan ma’lumotlar qayta
ishlanishidan ilgari atroflicha tekshiriladi.
Kuzatish xatolari turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi va u qayd qilish xatolariga
hamda reprezentativlik (vakillik) xatolariga bo‘linadi.
Qayd qilish
xatolari yalpi kuzatishda ham, qisman kuzatishda ham yuzaga
kelishi mumkin. Bu xato haqiqiy ma’lumotlar bilan statistik kuzatish jarayonida qayd
qilingan ma’lumotlar o‘rtasidagi farqdan iboratdir.
Reprezentativlik (vakillik) xatosi faqatgina qisman kuzatishga xos xato bo‘lib,
tanlab olingan to‘plam bilan bosh to‘plam umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlari
o‘rtasidagi farq asosida yuzaga keladi.
Qayd qilish xatolari tasodifiy hamda muntazam xatolarga bo‘linadi. Tasodiy
xato tasodifiy sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Bu qayd
qiluvchining yoki javob
beruvchining tasodifiy adashuvi natijasida yoki hisoblash jarayonida yo‘l qo‘yilishi
mumkin bo‘lgan arifmetik xato asosida yuzaga keladi.
Bunday xatolar ko‘rsatkichlarning ko‘payishiga yoki kamayishiga sabab bo‘lishi
mumkin. Katta miqdordagi kuzatishlarda natijaga ta’sir qilmasligi mumkin.
Muntazam xato faqat bir tomonga, ya’ni ko’rsatkichni ko‘paytirish
yoki uni
kamaytirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Bu xatolar o‘lchov asboblarining
noto‘g‘riligi hisobiga yoki yaxlitlashdagi xatolar hasobiga yuzaga keladi.
Xato ataylab
ham qilinishi mumkin, bu noto‘g‘ri ma’lumot bergan shaxslar aybi
bilan sodir bo‘lishi mumkin.
Ataylab qilingan xatoga davlat hisobotlarida uchrashi mumkin bo‘lgan qo‘shib
yozishlarni misol qilish mumkin.
Statistik kuzatishning xatolarini aniqlash va uni bartaraf qilishda tashqi nazorat,
mantiqiy nazorat turlaridan foydalaniladi.
Tashqi nazoratda formulyar blankalardagi savollarga to‘liq
javob berilganligi
aniqlaniladi. Misol: Aholini ro’yxatga olishda mahalla, ko’cha nomi, tug’ilgan yili va
vaqti to’ldirilganligi aniqlanadi.
Mantiqiy nazoratda kuzatish dasturining alohida savollariga berilgan javoblarni
mantiqan to‘g‘riligi tekshirib ko‘riladi.
Bunda o’zaro bir-biriga bog’liq ko’rsatkichlar taqqoslab ko’riladi va mantiqan
mosligi o’rganiladi. Misol: Aholini ro’yxatga olganda kishining yoshi 30 yosh deb
yozilgan bo’lib, ish staji – 20 yosh ko’rsatilgan bo’lsa, bu ko’rsatkichlar
bir-biriga
mantiqan to’g’ri (mos) kelmaydi. Bu yerda xatolik mavjud.
Arifmetik nazorat statistik kuzatish formulyarlarida keltirilgan bir - biriga
bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlarni tekshirishga qaratilgan.
31
Statistik kuzatish ma’lumotlarini
nazorat qilishda, nafaqat yo‘l qo‘yilgan
xatolarni aniqlash, balki ularning yuzaga kelish sabablarini ham aniqlash muhimdir.
Statistik hisobotlarda ma’lumotlarni buzib ko’rsatganlik (qo’shib yozish yoki
ataylab kamaytirish) uchun qonunlarda javobgarlik belgilangan.
Dostları ilə paylaş: