26
2.2. Statistik kuzatishning turlari va usullari
Statistik kuzatish turlari va usullari bilan o‘zaro farq qilinadi. Statistik
kuzatishning turlarini ularning qator belgilari bo‘yicha tasniflanadi.
Statistik
kuzatish
to‘plam birliklarini qamrab olish darajasiga qarab
ikki
turga bo‘linadi:
1. yalpi (to‘liq) kuzatish;
2. qisman kuzatish;
Yalpi (to‘liq) kuzatishda o‘rganilayotgan to‘plamning
barcha birliklari qamrab
olinadi. Yalpi (to‘liq) kuzatish o‘rganilayotgan faktlar va xodisalar to‘g‘risida to‘liq
ma’lumotlar to‘plash imkonini beradi. Lekin har doim ham yalpi (to‘liq) kuzatishni
amalga oshirib bo‘lmaydi. Ayniqsa kuzatilayotgan birliklarning jismoniy yo‘qotilishi
va buzulishi bilan bog‘liq hollarda, yoki to‘plam nixoyatda katta bo‘lgan
xollarda,
shuningdek kuzatish katta vaqt va mablag‘ sarfi bilan bog‘liq bo‘lgan xollarda, yalpi
(to‘liq) kuzatishni amalga oshirish qiyin.
Qisman kuzatishda esa o‘rganilayotgan to‘plamni faqat bir qismi qamrab
olinadi.
Qisman
kuzatish o‘z navbatida tanlab
kuzatishga,
asosiy massivni
kuzatishga va monografik kuzatishga bo‘linadi.
Tanlab kuzatish deb, tasodifiy usulda ajratilgan to‘plam birliklarinining qismini
kuzatishga aytiladi.
Tanlab kuzatishning asosiy maqsadi tanlab olingan birliklarni tekshirib
(kuzatib), uning natijalarini bosh to’plamga yoyishdir. Misol:
paxta zavodiga
keltirilgan bir telejka paxta 2500 kg bo’lsa, zavod laboranti undan 5 kg paxtani tanlab
olib, namligini aniqlasa. Tanlab olingan 5 kg paxtaning namligi 1,5 % ekanligi
aniqlansa, telejkadagi 2500 kg paxtaning (bosh to’plamning) namlik darajasi ham 1,5
% deb qabul qilinadi.
Asosiy massivni kuzatish o‘rganilayotgan to‘plam
birliklarining eng muhim
belgilarini qamrab oladigan qismini kuzatishdan iborat. Misol tariqasida ma’lum bir
mahsulotlarning 90 - 95 % ini ishlab chiqaruvchi yirik korxonalarning 15 - 20 % ini
kuzatishni aytish mumkin.
Monografik kuzatishga o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarga ega bo‘lgan qandaydir
to‘plam aloxida birliklarini chuqurroq va har tomonlama o‘rganilishidir. Monografik
kuzatishda to‘plamni to‘liq va yaxlit o‘rganish nazarda tutilmaydi. Bunga misol qilib,
korxona va tashkilotlarning ilg‘or tajribalarini o‘rganib, uni ammallashtirish yoki
qoloq korxonalar ish faoliyatidagi kamchiliklarni aniqlash maqsadida o‘tkazilgan
kuzatishni aytish mumkin.
Dostları ilə paylaş: