Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
Tayanch iboralar: 
Mehmonxona tariflari: yarim pension; to‘la pension;
mehmonxona mijozi; nomeri; VIP – mijozlar; CIP - mijozlar mehmonxonani 
biznesi; kurort mehmonxonalar; umumiy ovqatlanish xizmatlari; nomer fondi; 
elektron qulflar; Grand master key bosh kalit; Vestibyul xonalari; Savdo maishiy 
xizmat ko‘rsatish xonalari; mehmonxonalarni ro‘yxatga olish; joylashtirish
xizmatlari; suv sarfi; signalizatsiya; yoritish – isitish asboblari; kuzatish; 
Mustaqil nazorat qilish uchun topshiriq va savollar: 
 
1.
Mehmonxonalarning me’morchilik va texnik yechimlari haqida ma’lumot bering. 
2.
Mehmonxona binolari tarkibini tavsiflang.
3.
Mehmonxonaning jamoat qismlarida mehmonlarga xizmat ko‘rsatish tartibi. 
4.
Mehmonxonaning mijozlar yashaydigan qismi va unga xizmat ko‘rsatish tartibi 
5.
Mehmonxonaning hayotni ta’minlash tizimini tushuntiring. 

---


52 
Mavzu 5. Mehmonxonalardan foydalanish asoslari
Reja: 
1.
Mehmonxona iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi omillar. 
2.
Mehmonxona mijozi.
3.
Mehmonxona biznesida ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari 
4.
Xodimlarning mijozlar bilan muomala qilish umumiy qoidalari 
 
1. Mehmonxona iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi omillar 
O‘z-o‘zidan ravshanki, mehmonxona xo‘jaligi tarmog‘ining iqtisodiyotiga, eng 
avvalo, iqtisodiy omillar (iqtisodiyotning umumiy holati, aholi jon boshiga olinadigan 
o‘rtacha daromad, ishsizlik darajasi, mahalliy valyutani ayirboshlash kursi, soliq 
solish darajasi, kreditlarga belgilangan bank foizi va b.) ta’sir ko‘rsatadi. Ayni 
paytda, tarmoqning rivojlanishida ijtimoiy-iqtisodiy omillar, chunonchi: daromad 
darajasiga ko‘ra aholining taqsimlanishi, ma’lumot darajasi, turmush tarzi, yosh 
tuzilishi, shahar va qishloq aholisining nisbati (shahar aholisini harakatchanroq), 
jinoyatchilik darajasi, turizmning rivojlanishi va sh.k. ham katta rol o‘ynaydi.
Tabiiyki, tarmoqning holati qonunchilikka (soliq va mehnat to‘g‘risidagi qonun 
hujjatlari, litsenziyalash qoidalari, sanitariya-gigiyena talablari, yong‘in xavfsizligi 
qoidalari, iste’molchilarning huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar va b.ga) ham bevosita 
bog‘liq bo‘ladi.
Umumiqtisodiy va demografik omillardan tashqari, mehmonxona iqtisodiyotiga 
yana bir qancha o‘ziga xos omillar kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Hozirda terrorizm ana 
shunday omillardan biridir. Yirik terrorchilik harakatlari, chunonchi: Misrda 
turistlarning terroristlar tomonidan o‘qqa tutilishi yoki Nyu-Yorkdagi osmono‘par 
binolarning 
vayron 
qilinishi 
terroristlar 
hujum 
qilgan 
mintaqadagi 
mehmonxonalarning to‘lishiga juda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. To‘g‘ri, tajriba ushbu 
oqimlarga turistik oqimlar 2-3 yil ichida tiklanishidan dalolat beradi, ammo bu vaqt 
mobaynida juda ko‘p mehmonxonalar bankrot bo‘lishi mumkin.
Mamlakatdagi iqtisodiy inqiroz natijasida chet el investitsiyalari kelishi 
to‘xtaydi, ushbu mamlakatga tovarlar eksporti kamayadi, bu esa mehmonxonalarda 
biznes-turistlar 
soni 
kamayishiga 
olib 
keladi. 
Kurort 
mintaqalarida 
mehmonxonalarning to‘lishiga tez o‘zgaradigan dam olish joylari va turlariga bo‘lgan 
moda, viza olish bilan bog‘liq qiyinchiliklar, transport kompaniyalarining ish 
sharoitlari ta’sir ko‘rsatadi. Misol uchun, Yevropa osmonida shovqin darajasi 
me’yorda belgilanganidan katta bo‘lgan sobiq Ittifoqda ishlab chiqarilgan 
samolyotlar uchishining taqiqlanishi muqarrar tarzda rossiyalik turistlar oqimlari 
Yevropa kurortlaridan Turkiya va Misr kurortlariga qayta taqsimlanishiga olib keladi.
Mehmonxonaning iqtisodi y ko‘rsatkichlariga ichki omillar, chunonchi: qabul 
qilingan boshqarish va nazorat tizimi (ayniqsa, harajatlar ustidan nazorat tizimi), 
ko‘rsatiladigan xizmatlar darajasi, shuningdek mehnat munosabatlari ham ta’sir 
ko‘rsatadi. Shu sababli mehmonxona ma’muriyati xodimlarning mehnat sharoitlarini 
yaxshilashga, ishchi kuchining qo‘nimsizligini kamaytirishga va mehnat jamoasidagi 
muhitni yaxshilashga doim e’tibor berishi kerak.

---


53 
Mehmonxonaning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga noto‘g‘ri tanlangan tariflar tizimi 
ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jahonda 
mehmonxona tariflarining
quyidagi 
asosiy 
tizimlari
qo‘llanadi.
1.
Tarifga faqat yashash uchun haq (Room only) kiradi. U Yevropa rejasi deb ham 
ataladi.
2.
Tarifga yashash uchun haq va nonushta (Room and breakfast) kiradi (kontinental 
reja). Bunda tarifga kiritilgan nonushta uch xil bo‘lishi mumkin: 
-
kontinental nonushta (sharbat, qahva yoki choy, bulochka, jem);
-
inglizcha nonushta (vetchina bilan quymoq qo‘shiladi); 
-
shvedcha stol (pishloq, kolbasa mahsulotlari, non-bulka mahsulotlari, mevalar, 
jemlar, sharbatlar, asal, qahva, choy o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatish usulida taqdim 
etiladi). Hozirda ushbu tarif ayniqsa keng tarqalgan.
3.
Yarim pansion (Half board, demi-pension, modified American plan). Tarifga 
yashash haqi, nonushta va tushlik yoki kechki ovqat kiradi. Tarif ayrim kurort 
mehmonxonalarida va ma’rifiy maqsadlarda sayohat qiluvchi turistlarga, 
shuningdek biznesmenlarga xizmat ko‘rsatadigan mehmonxonalarda qo‘llanadi. 
Ushbu mehmonxonalarda yashaydigan turistlar shahar bo‘ylab ekskursiya qiladi, 
o‘sha yerda tushlik qiladi, kechqurun esa mehmonxonaga qaytib keladi. Kurort 
mehmonxonalarida yashaydigan turistlarga kelsak, ular shu yerda tushlik 
qilishni, kechqurun esa turli restoranlar va kafelarda ovqatlanishni ma’qul 
ko‘radi.
4.
To‘la pansion (en pension, American plan). Tarifga yashash haqi va uch (yoki 
to‘rt) mahal ovqatlanish kiradi. Kurort mehmonxonalarida, ayniqsa, umumiy 
ovqatlanish tarmog‘i yaxshi rivojlanmagan mintaqalarda qo‘llanadi.
5.
«Hammasi kiritilgan» («All included»). Tarifga yashash haqi, ko‘p marta 
ovqalanish (mijoz tanlagan bir necha restoranlardan birida, ko‘ngilochar 
vositalarning hammasi (yoki ko‘pchiligi), bardagi ichimliklar (odatda import 
ichimliklardan tashqari)) kiradi. Odatda begonalardan ajratilgan kurort 
mehmonxonalarida qo‘llanadi. Mehmonxonada yashovchilarga ular ayni shu 
mehmonxonaga mansubligini tasdiqlaydigan ma’lum belgilar beriladi, misol 
uchun, ularning qo‘liga yechilmaydigan bilakuzuk taqib qo‘yiladi.
Haq to‘lashning boshqa usullari ham mavjud. Misol uchun, «Bir xizmat narxida 
ikki xizmat» (Two for one) tarifiga ko‘ra, mehmon tekinga yashaydi, ammo 
ovqatlanish uchun haq to‘laydi. «Bolalar uchun bepul» (Children – free) tarifiga 
ko‘ra, ota-onasi bilan bir xonada yashaydigan bolalar uchun haq olinmaydi. Ammo 
bu tariflar nisbatan kam qo‘llanadi. Tarifni e’lon qilishda unga nimalar kirishi 
mufassal tushuntirilishi kerak. Tarifga soliq kiritilgan-kiritilmagani tushuntirilishi 
shart, chunki mijoz haq to‘lash paytida tarifdan tashqari 20% miqdorida soliq ham 
to‘lashi kerakligini bilsa, norozi bo‘lishi tayin.
Yuqorida sanab o‘tilgan omillar istalgan birining ta’siri eng avvalo 
mehmonxonaning to‘lish koeffitsiyentida aks etadi. Bu mehmonxona ishining 
rentabelligini belgilovchi muhim ko‘rsatkichdir. Hozirda jahonda ushbu koeffitsiyent 
asta-sekin pasayishi kuzatilmoqda. Bu yangi-yangi mehmonxonalar qurilayotgani, 
mehmonxona xizmatlarining taklifi ularga bo‘lgan talabdan ko‘payib borayotgani 
bilan izohlanadi. Mehmonxonalarning to‘lish koeffitsiyenti hozir o‘rta hisobda 

---


54 
taxminan 60% ni tashkil etadiki, buni rentabellik bo‘sag‘asi deb aytish mumkin. O‘z-
o‘zidan ravshanki, to‘lish koeffitsiyenti o‘zgarib turadi: mavsumda yuqori bo‘ladi, 
mavsum tugagach, pasayadi; shanba va yakshanba kunlari ish kunlaridagidan pastroq, 
bayram kunlari esa oddiy kunlardagidan yuqoriroq bo‘ladi va h.k. Har bir 
mehmonxonada to‘lish koeffitsiyenti o‘zgarishining muayyan manzarasi kuzatiladi. 
Ushbu koeffitsiyent o‘zgarishlarini muvozanatga solish uchun ma’muriyat tegishli 
chora-tadbirlar ko‘rishi kerak.
To‘lish koeffitsiyenti juda ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bu yerda shuni 
ta’kidlab o‘tish kerakki, tarif miqdori bilan to‘lish koeffitsiyenti o‘rtasida bevosita 
bog‘liqlik mavjud emas: misol uchun, tarifi 60 AqSh dollari bo‘lgan 
mehmonxonaning to‘lish koeffitsiyenti 62%, tarifi 100 AqSh dollari bo‘lgan 
mehmonxonaniki esa – 75% bo‘lishi mumkin. Vaholanki, iqtisodiy nazariya 
xizmatlar qiymati pasayishiga qarab, ularga bo‘lgan talabning oshishini nazarda 
tutadi. Ammo muayyan bir mehmonxonada bunday bog‘liqlik kuzatilishi, ya’ni 
tarifning pasaytirilishi to‘lish koeffitsiyentining oshishiga olib kelishi mumkin.