Şamil Vəliyev – 50

231
- deyərək azad kənd həyatını qızıl qəfəsləri andıran möhtəşəm saraylardan üstün
tutur. Hələ Zabilistanda ikən məşhur pəhləvan Zal oğlu Rüstəmdən cəngavərlik
təlimi almış Səyavuş igid bir dəliqanlı kimi eyni zamanda öz ustanıda qarşı çox
mehriban və təvazökardır. Əsərin Zabilistanda təlim meydanını təmsil edən
başlanğıc səhnəsində Səyavuşla Rüstəm arasında gedən dialoqa nəzər salaq:
SƏYAVUŞ
Kim gəlirsə, gəlsin, çəkinməm.
RÜSTƏM
Yalınz eşdir ona Zal oğlu Rüstəm.
SƏYAVUŞ
Mən səndən öyrəndim qəhrəmanlığı,
Enilsəm də yoxdur peşimanlığı.
Rüstəm də öz növbəsində yetirməsinə qarşı hörmət və nəzakətlə davranır.
O, Səyavuşun bu təvazökarlığını təvazökarlıqla qarşılayır:
Nə sən, nə mən!
Biz ər oğlu ərləriz,
Gücdə, saldırışda həp bərabəriz.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Səyavuş eyni zamanda şah nəslinə mənsub
əsilzadədir. Onun varlığında müəyyən şahzadəlik əhval-ruhiyyəsi də vardır. O,
sarayda böyüməmişdirsə də, «Dayım gömdürsə də bizi altuna, qoltuğa sığınmaq
ağırdır mana» deyirsə də, Turan hökmdarı Əfrasiyab:
Göndərəyim səni Çin hüduduna,
Böyük bir vilayət üsyan içində,
Həp çırpınıb durur al qan içində.
- deyə onu baş verən üsyanları yatırmaq üçün Çin sərhəddinə göndərdikdə
dayısının təklifini qəbul edir və «bir ay belə sürməz o qanlı dalğa»- deyə xaqanı
üsyanın tez bir zamanda yatırılacağına əmin edir. bundan başqa Səyavuşun

---

232
sonrakı pərdədə üsyançı kəndlilər tərəfindən həbs edilmiş azğın Valini Gərşivəzə
bağışlaması və Altayın ona:
Səyavuş da şah nəsli,
xaqan nəsli,
Onun hər kəslə var başqa
bir dili.
- deməsi bu gənc qəhrəmanın cüzi də olsa şahzadəliliyini – öz ictimai təbəqəsi,
sinfi ilə əlaqə saxlamasını göstərir.
Bütün bunlarla yanaşı Səyavuş saraydakı rəzalətlərdən dəhşətə gələn,
haqqın və ədalətin yolunda hər an canından keçməyə hazır olan bir ədalət
carçısıdır. Rüstəmlə düşmən ordularını geri oturtmaq üçün döyüşə getdikdə
səyavuş kəndləri çapıb-talayanların xarici düşmənlər deyil, İran ordusunun öz
başçılarının olduğunu gördükdə daha da qəzəblənir, saraya qarşı nifrəti artır.
«Cavid Səyavuşun saraya qarşı olan narazılığını göydən düşmə bir şey kimi
göstərməyib. Səyavuş bir sıra ciddi hadisələrin şahidi olur, bir çox rəzalətləri
görür, əməkçilərin bir ovuc azğınlar tərəfindən amansızcasına əzildiyini, istismar
edildiyini, aşağılarda hökmranlıq edən məmurların əməkçilərə düşmən olduğunu
anlayır» (M.Mehdi. Cavid haqqında bir neçə söz.  «Səyavuş», Azərnəşr,  1934,
müqəddimə). Səyavuş xalqı soyub talayan əsgər mundirli bu saray quldurlarının
xəyanətlərini üzlərinə deyərək, bu qarətçiliyi qıtlıqdan, aclıqdan, tufandan,
fırtınadan və hətta ölümdən də dəhşətli sayır:
Ötər keçdiyiniz yerdə bayquşlar,
Qəhrəman cildinə girən sərxoşlar!
Məzlumlara qarşı duyğusuz qalan
Bir insandan daha şərəfli qaplan!..
Biz gəldik ki, çeynənməsin yurdumuz,
Məgərsə çeynəyən eəndi ordumuz.
Qıtlıq, aclıq, tufan, ölüm, fırtına…

---

233
Cümləsi bir yana, sizlər bir yana.
Atası Keykavusun əxlaqsızlığı, analığı Südabənin cilovagəlməz qorxunc
ehtirasları Səyavuşu dəhşətə gətirir. O, sarayların iç üzünə bələdolduqca anasının
sözlərini xatırlayır:
Ah, nə qədər çirkin, vəhşi duyğular…
…Heç yalan deyilmiş anamın sözü,
Başqa imiş sarayların iç üzü.
O da bu çirkablar içində sönmüş,
Gənc yaşında ömrü sərabə dönmüş.
Səyavuş Firəngizə qarşı olan məhəbbətinə də sadiqdir. O, Turana gəldiyi
ilk gün nədimələrlə ahu ovuna çıxmış dayısı qızına vurulur. Firəngiz təqib etdiyi
ova atdığı ox ilə özü dəbilmədən Səyavuşu qolundan yaralayır. Bu «ovçu» qız
eyni zamanda öz süzgün baxışları ilə dəliqanlı gəncin qəlbini oxlayır. Firəngiz
də Səyavuşa vurulur, sevdiyinin Səyavuş olduğunu bildikdə, bu məhəbbət daha
da alovlanır. Nədimənin:
Bayğın gözlərində acı bir hal var,
Səyavuşdanmıdır bu iztirablar? –
sualına Firəngiz:
O, bir yıldız kimi axdı könlümə,
Atəşli bir çiçək taxdı könlümə.
Əlimdən aldı səbrimi, uyğumu,
Alov dalğaları sardı ruhumu –
- deyə sevən qəlbinin çırpıntıları ilə cavab verir. sarayda Səyavuşla Firəngizin
ilk görüş səhnəsi hər iki gəncin bir-birinə qəlbən necə bağlandığını göstərir:
FİRƏNGİZ
Yaran nə haldadır?
SƏYAVUŞ
Həp sağalmış.

---

234
FİRƏNGİZ
(qoluna baxar, şübhəli gülümsəyişlə)
Hanı? Ondan bir iz belə qalmamış…
SƏYAVUŞ
Qəlbimdədir izi, görünməz gözə
Sızlar, durur, gəlincə biz üz-üzə.
Hələ ilk əsərlərindən məhəbbət səhnələri yaratmaqda mahir olan Hüseyn
Cavid, «Səyavuş» faciəsində də «Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir» prinsipinə
sadiq qalmışdır.
Əsərin baş qəhrəmanı Səyavuşun faciəsinə gəlincə, bu faciə daş-qaşla
bəzədilmiş taclarda gözü olan bir vəliəhdin faciəsinə deyil, sadə, əməkçi
adamların, zülm və əsarətə qarşı qılınc qaldıran mərd və yenilməz igidlərin
faciəsi idi. Çünki «Kənddə böyüyən və tərbiyələnən Səyavuş da əslində
sarayların oğlu deyil, kəndin və kəndlilərin oğlu idi» (Q.Yaşar. Faciə və qəhrəman.
EA nəşriyyatı, 1965, səh.149).
Faciədə bədii cəhətdən ən bitkin və müvəfəqqiyətli çıxmış qadın surəti
südabədir.  «Cavidin südabə surəti də Səyavuş dastanındakı südabədən
fərqlənirdi. Firdovsi südabəni əsasən hiyləgər bir qadın kimi göstərmişdi. Cavid
həmin motivi saxlamaqlabərabər, bu qadının səmimi mənvi iztirablarını da
vermişdir. Cavidin Südabəsi, eyni zamandagüclə saraylara alınan, öz vətənindən,
elindən ayrı düşən, həyatında çox haqsızlıq gördüyü üçün sərtləşmiş bədbəxt bir
qadın, qəfəsə salınmış bir quşdur» (M.Cəfər. Hüseyn Cavid. Azərnəşr,  1960,
səh.213).
Keykavusun baş hərəmi Südabə Suriya kralının qızıdır. Hələ gənc ikən
məhəbbətin acısını-şirinini dadmamış hərəmxanalar qoynuna atılan bu gənc
qadın ehtiras alovunda qovrulur. Zabilistandan ata sarayına gələn təmiz qəlbli,
ağıllı, cəsarətli və igid Səyavuşa bir könüldən min könülə aşiq olan Südabə

---