Şamil Vəliyev – 50

227
Mana qarşı kin və inqiqam duyar.
İran xəyanət və hiylə ocağı.
Turan iftira və dəhşət qucağı!..
Çinə getsəm, onlar daha amansız!
Lənət olsun, uymam bu gündən sonra
Almasla parlayan qanlı taclara!
Professor Əli Sultanlı yazır: «Əgər dramaturq ictimai inkişafa uyğun olan
real həyat səhnələrində inandırıcı, gərgin konfliktlər yarada bilirsə, öz
yaradıcılıq işinin mühüm bir hissəsini yerinə yetirmiş olur. çünki müəllifin uzun
bir müddət müşahidə altına aldığı real xarakterlər onun kəşf etdiyigərgin konflikt
ətrafında daha da canlanacaq, büllurlaşacaqdır» (Ə.Sultanlı. Məqalələr. Azərnəşr,
1971, səh.24).
Məhz Hüseyn Cavid də bu faciəsində təcrübəli bir dramaturq kimi feodal
cəmiyyətinin sinfi ziddiyətlərini bədii cəhətdən məharətlə ümumiləşdirərək,
gərgin dramatik konflikt yaratmışdır. Feodal quruluşuna, hakim feodal həyat və
əxlaq tərzinə qarşı xalqın mənəviyyatı, zəhmətkeşlərin, sadə əmək adamlarının
ictimai əxlaqını təmsil edənlərin üsyanı və mübarizəsi «Səyavuş» faciəsinin əsas
ideya konfliktini təşkil edir. Mütləqiyyətin ifşasına həsr etdiyi bu əsərində Cavid
daha parlaq obrazlar silsiləsi yaratmışdır. Pyesdə köməkçi surətlər kimi verilmiş
1-ci və 2-ci Məmur, Gəlin, 1-ci və 2-ci Cariyyə, 1-ci və 2-ci Bənna, Pişxidmət və
sairədən tutmuş Səyavuşadək olan obrazlar sistemi Cavid qələminin qüdrətini
nümayiş etdirir. Əsərdə Səyavuş, Rüstəm, Altay, Südabə, Keykavus, Əfrasiyab
kimi əsas surətlər ayrı-ayrı ictimai təbəqələr arasındakı mübarizəni, bu
təbəqələrin ifadə etdiyi ictimai və əxlaqi həqiqətləri böyük bədii ümumiləşdirmə
gücü ilə əks etdirirlər. 1-ci və 2-ci cariyyələr çirkin saray ehtiraslarını, 1-ci və 2-
ci Bənna əzilən xalqın taleyini, Gəlin xalqın tapdanan namusunu, başda Vali
olmaqla Müşavir, 1-ci və 2-ci Məmur surətləri isə hakim siniflərin amansızlığını

---

228
daha çılpaq və kəskin şəkildə göstərməyə kömək edir. Vali və Gəlin arasındakı
dialoq xalqın namusuna təcavüz edən hakim siniflərin iç üzünü açıb ifşa edir:
VALİ
(ona yaxınlaşır)
Nədir gözlərində bu hiddət, bu kin?
Düşün, təslim olmadıqca san mana,
Həsrət qalacaqdır nişanlın sana.
GƏLİN
Mənim duvağımı sən deyil, ancaq
Yalçın almalıdır.
VALİ
(qolundan tutar)
Yaxın gəl!
GƏLİN
(geri çəkilir, nifrətlə)
Burax!
MÜŞAVİR
Yavrum, hər gəlin ki, yeni köçərsə,
Bakiri nəsib olur ancaq rəisə.
Şərəfdir bu sana düşünsən bir az,
Valinin diləyi heçə sayılmaz.
VALİ
Bu bir qanun! Hər kim boyun qaçıpsa,
Eli, əqrabası batar həp yasa.
Qatlandım nazına bütün bir gecə,
Qırma məni, yaman olur nəticə.
Əsərdəki qadın surətləri də nəzər-diqqəti cəlb edir. Başqa əsərlərində
olduğu kimi, biz Cavidin «Səyavuş» faciəsində də müxtəlif xarakterli qadın

---

229
qadın qəhrəmanları ilə rastlaşırıq: Çılğın ehtirasına cavab ala bilmədiyi üçün
məkrə və hiyləyə uymuş, bəlalar və fitnələr törətməkdən zövq alan Südabə və
rübabə ilə; əsl qadın gözəlliklərini, saf mənəviyyatı, geniş qəlbiilə fərqlənən El
anası, Firəngiz, Dürdanə, Gəlin,  1-ci və 2-ci Cariyyə surətləri ilə. Cavidin bu
əsərdə yaratdığı parlaq və canlı insan xarakterləri dramaturqun böyük yaradıcılıq
kəşfi kimi qiymətli və diqqətəlayiqdir.
Faciənin baş qəhrəmanı Səyavuşdur. Hələ körpə ikən anasınqı itirən,
kənddə, sadə adamlar arasında böyüyən Səyavuş şah nəslindən olmasına
baxmayaraq xalqa mənən bağlı, təmiz ürəkli bir cəngavərdir. Bu obrazı
dramaturq elin dərdinə şərik, saraylara qarşı etiraz səsini ucaldan demokratik
əhval-ruhiyyəli bir qəhrəman kimi yaratmışdır.  «Səyavuş atası Keykavusun
əmrilə saraya çağrılır. Ürəkdən bağlı olduğu kənddən ayrılmaq onun üçün çətin
olsa da, şah əmrini yerinə yetirməyə məcbur olur (Firdovsidə isə Səyavuş öz
arzusu ilə saraya, atasının yanına gəlməyə can atır). Yola çıxarkən səmimi
çöhrəli, ağsaçlı bir qadın, bir el anası Səyavuşun alnından öpüb ona xeyir-dua
verir. bu el anasının xeyir-duası bizə böyük Nizaminin əsərlərində şahlara öyüd-
nəsihət verən dünya görmüş, ağsaçlı qadınların arzularını xatırladır (bu ana
surəti Firdovsidə yoxdur)» (M.Cəfər. Hüseyn Cavid. Azərnəşr,  1960, səh.213).
Ağbirçək el anasını üzünü Səyavuşa tutub «Biz səni bəslədik çalış adil ol!» -
deyir, gənc qəhrəmana «şanlı yol, uğurlu yol» diləyir. Səyavuşda saraylara qarşı
olmayan həvəs, bu vəhşilər yuvasına ayaq basdıqdan sonra nifrətə çevrilir. Bir
tərəfdən çılğın ehtirasları cavabsız qalan Südabənin ona böhtan yaxması, digər
tərəfdən, günahsız qan tökmək əleyhinə olduğu üçün atası Keykavusun qəzəbinə
düçar olması gənc qəhrəmanın iztirablarını daha da artırır. Bu daxili iztirablar
artdıqca onu mübarizəyə daha çox sövq edir. Səyavuş ona qarşı çıxanlara
müqavimət göstərir. Lakin bununla belə onun bacarığı arzularına nisbətən
məhduddur. Səyavuş qəlbində yoxsul kütlələrə qarşı məhəbbət, xaqanlara və
şahlara nifrət hissi yaşadırsa da qarşısına qoyduğu nəhəng ictimai məqsədi –

---

230
gərdişi-dövranı məcrasına salmağı bacara bilmir, nəticədə ətrafını sarmış rəzalət
və zülm aləminin nümayəndələri tərəfindən öldürülür. Filologiya elmləri doktoru
Məsud Əlioğlu haqlı olaraq Səyavuşun təbiətinə və xarakterinə məxsus üç
xüsusiyyəti qeyd edir:
«A – Uşaqlığını və gəncliyinin ilk çağlarını kənddə keçirən, təbiətin azad
qoynunda böyüyən, sıldırımlıdağlardan vüqarı, sadə insanlardan müdrikliyi
öyrənən igid, dəliqanlı Səyavuş. Xalqdan və yoxsul insanlardan aldığı tərbiyəni
bu gənc əsərin başlanğıcında, eləcə də sonrakı pərdələrdə nümayiş etdirir.
B – Səyavuş eyni zamanda şahlıq sülalaəsinə mənsub əsilzadədir.
Doğrudur, o, sarayda böyüməmişdir, zadəgan cəmiyyətin və «ali təbəqənin»
davranış qaydalarından, saraylarda hökm sürən münasibət və ədalardan
xəbərsizdir, lakin onun varlığında cüzi də olsa, əsilzadəlik əhval-ruhiyyəsi özünü
göstərir. O, müəyyən məsələdə atası Keykavusla və dayısı Əfrasiyabla birləşir,
sazişə gəlir.
C – Səyavuş həm də saray daxilindəki rəzalətləri duyub, dəhşətə gələn,
zülm və zorakılığa qarşı qılınc qaldıran, haqqın, ədalətin müdafiəsi yolunda
cəsarətli fikir söyləyən bir həqiqət carçısıdır» (M.Əlioğlu. Tənqidçinin düşüncələri.
Azərnəşr, 1968, səh.169-159).
Doğrudan da biz əsərin əvvəlindən axırınadək qəhrəmanın xarakterindəki
bu üç xüsusiyyəti müşahidə edirik. Uşaqlığını təbiətin füsünkar qoynunda, pak
diləkli insanlar arasında keçirən bu gənc qəhrəman Südabənin «Söylə, maraqlımı
saray həyatı?» - sualına:
Maraqlı olsa da, göy xatiratı
Könlümü daima cəzb edib durur.
…Cocuqluqdan bəri alışdım köyə,
Zal oğlu Rüstəmdən aldım tərbiyə.
Dağlarda yaşadım, ceyran ovladım,
Böylə şənliklərə mənus olmadım.

---