Seleksiyasi va navshunosligidan amaliy mashg

5-jadvaI
Meva va rezavor meva ekinlari belgi va xususiyatlarining
o ‘zgarishi
Faktorlar
B elgi
Pishish
vaqti
M eva
kattaligi
Rangi
S ovuq -
dan
zararla-
nishi
H osil-
dorlik
0 ‘sish
kuchi
Tuproq - iqlim sharoitlari
Yengil mex. 
tarkibli tuproqlar
+
+
-
+
-
O g‘ir mex. tarkibli 
tuproqlar
+
-
+ 
-
+
+
Qiyalik:
+
-
+
+
-
+
-
+
-
+
shimoliy
-
+ 
-
-
+ 
-
+ 
-
+ 
-
Ekinni yetish-
tirish zonasi:
janubiy
+
- +
+ -
+
+
+
shimoliy
-
+ -
- +
-
-
-
Tashkiliy-iqtisodiy faktorlar
Kvartal maydoni: 
optimal
+
+
-
+
+
+
Katta
-
-
+
-
-
-
Himoya
p olosasi:
kuchli o ‘suvclii
+ -
+
- +
+
+
+
kuchsiz o ‘suvchi
- +
-
+ -
-
Plantaj haydash:
o'tkazish
-
+
-
+
+
+
o ‘tkaanaslik
+
-
+
-
-
-
Ekish: siyrak
+
-
+
-
-
-
Qalin
-
+
-
+
+
+
23

---

Fakto riar
Belgi
Pis his h
vaqti
M eva
kattaligi
Rangi
S ovu q -
dan
zararla-
nishi
H osil-
dorlik
0 ‘sish
kuchi
Biobgik faktorlar
P.G S h itt b o ‘-
yicha davri:
o ‘sish va hosil 
berish
-
+
-
-
+
+ 
-
hosil berish
+
-
+
+ 
-
-
+
Payvandtag:
kuchsiz o ‘suvchi
+
+
+
-
+
-
kuclili o'suvchi
-
-
-
+
-
+
A grotexn ik faktorlar
Tuproqning
holati: 
band
+
-
+
+ 
-
+ 
-
-
+
sh u d g o r
-
+
-
- +
- +
+ -
K esish usuli:
siy rak ro q
kaltaroq
Yuqori d ozad a-
gi mineral
o ‘g ‘itlan
azotli
-
+
-
-
+
+
fosforli
+
-
+
+
+
+
kaliyli
+
-
+
+
+
+
Sug‘orish:
optimal
-
+
-
+
+
+
minimal
+
-
+
-
-
-
24

---

Topshiriq:
1. Meva va rezavor meva ekinlari belgilarining o‘zgarishiga olib 
keluvchi faktorlar va ular o ‘rtasidagi bog‘liqlikni o ‘rganish.
2. Belgilar va ularning o ‘zgarishiga olib keluvchi faktorlar 
o ‘rtasidagi bog‘liqlik jadvalini yozish va o‘rganish.
Muhokama uchun savollar
1. M eva va rezavor m eva ekinlarining m orfobiologik va pom ologik belgilari 
doim iym i yoki o 'zgarishi m um kinm i?
2. F eno tip n in g o'zgarishi genotipga qanday t a ’sir ko'rsatadi?
3. A lohida belgilarning b a ’zi o m illa rta ’sirida qanday o'zgarishlarga uchrashi 
m um kinligiga m isollar keltiring.
5-M ASHG‘ULOT. MEVA VA REZAVOR MEVA EKIN­
LARI APROBATSIYASINI 0 ‘RGANISH
Darsning maqsadi: 
urug‘li meva ekinlari ko‘chatlari misolida 
navni aprobatsiya qilish va navning xarakterlovchi belgilarini yo­
zish tartibi bilan tanishish.
Mashg‘uIot uchun kerakli jihozlar: 
urug‘li va danakli meva 
ek in larin in g k o ‘c h a tla ri, barglari n a m u n alari, ap ro b atsiy a 
to ‘g‘risidagi jadvallar, rasmlar.
Asosiy tushunchalar: 
seleksion paykallarda aprobatsiya o‘tkazish 
tartibi. Aprobatsiya o ‘tkazishda e’tiborga olinadigan belgilar, jum - 
ladan, ko ‘chatlarning o ‘sish kuchi, ko‘chatlarning bir xilligi, 
asosiy poyaning qiyshiqligi, shox-shabba shakli, shoxlanish in- 
tensivligi, novda, barg, bargchalar, kurtaklar bo ‘yicha navlar- 
ning farqlanuvchi belgilari.
Meva va rezavor meva ekinlari ko‘chatlarining aprobatsiyasida 
ular quyidagi belgilari bo ‘yicha baholanadi:
Ko‘chatlarning o ‘sish kuchi 
bir xil payvandtagga ega bo ‘lgan 
rayonlashgan boshqa navga nisbatan (bir xil agrotexnika sharoitida 
yetishtirilgan) aniqlab, ballarda belgilanadi.
Ko‘chatlarning bir xilligi 
— balandligi, rivojlanish darajasi va 
xarakteriga qarab aniqlanadi. Bir xillik yuqori (75% dan ko‘p), 
o £rta (50—75%), past (50% gacha) b o ‘lishi mumkin.
Asosiy poyaning qiyshiqligi 
— kuchli, payvand qilingan joy- 
dan asosiy shoxlargacha to ‘g‘ri chiziqdan chetlanishi 7—10 sm,
25

---

6-jadvaI
Ikki yillik ko‘chatlarning o ‘sish kuchi (sm)
Olma va nok
Olcha va gilos
Ball
0 ‘sish kuchi
vuchli o ‘suvchi
payvandtag
kuchsiz
o ‘suvchi
payvandtag
payvand
qilinishi
o ‘z ildizida
5
Juda kuchli o'suvchi
200 dan ko‘p 175 dan ko‘p 220 dan ko‘p 250 dan ko‘p
4
Kuchli o'suvchi
175-200
150-175
180-220
200-250
л
J>
0 ‘rtacha o'suvchi
150-175
125-150
140-180
160-200
2
Kuchsiz o ‘suvchi
125-150
100-125
100-140
125-160
1
Juda kuchsiz
125 gacha
100 gacha
100 gacha
1
25 gacha
o ‘rtacha va kuchsiz — bu ko‘rsatkich 3 sm gacha va qiyshiqlik yo‘q 
b o ‘lishi mumkin (4-rasm).
4-rasm . M eva ekinlarida asosiy poyasining qiyshiqligi.
1. Kuchli. 2 . 0 ‘rtacha. 3. Kuclisiz. 4. Qiyshiqlik yo‘q.
Shoxlanish intensivligi 
— kuchli — 10 ta va ko‘p (jami kurtak- 
larning 40—50 foizi uyg‘ongan), o ‘rtacha — 7—10 ta, kuchsiz —
2 - 3 ta.
Kurtaklarning uyg‘onuvchanligi: 
kuchli — 30% dan ko‘p, 
o ‘rtacha — 10—30%, kuchsiz — 10% ga yaqin.
Yon novdalarning og‘ish burchagi — (yuqoridagi 3 ta novda) 
doim o to r burchak ostida asosiy novda bilan birga o ‘sadi. Shuning 
uchun ulardan keyingi novdalar e ’tiborga olinadi: o ‘tkir kam — 
40°gacha, o ‘tkir o ‘rtacha — 40—60°, o ‘tkir katta — 60—85°, to ‘g‘-
26

---

ri — 85—95°, o'tm as — 95°dan ko‘p.
Novdalar uzunligi 
bir yillik novdalarda aniqlanib, quyidagicha 
guruhlanadi:
uzun — 75 sm dan uzun; 
o'rtacha — 45—75 sm; 
kalta — 45 sm dan kam.
Qalinligi 
(novdaning o ‘rta qismining diametri): 
qalin — 4,1 m m dan ko‘p; 
o ‘rta, ingichka — 2,5 mm.
Novdaning o‘sish xarakteri:
to ‘g‘ri;
tirsaksimon;
egilgan;
yoysimon.
Novdaning tuklanganligi 
— novda o ‘rta qismining janubiy to- 
moni artib ko‘rib aniqlanadi. Bunda agar rang o ‘zgarsa, kuchli 
tuklangan hisoblanadi.
Bunda: rang intensivligi o'zgarsa, o ‘rtacha tuklangan; 
rang intensivligi kam o ‘zgarsa, kam tuklangan; 
rang intensivligi o ‘zgarmasa, um um an tuklanm agan sanaladi. 
Barg kattaligi ko‘z bilan cham alab aniqlanadi, b a’zan esa 
o'lchanadi: juda katta, katta, o ‘rtacha, mayda, juda mayda.
7-jadval
Barg kattaligi (sm)
Ball
Kattaligi
Olma
Nok
Olcha
Olxo‘ri
uzun-
ligi
kcng-
ligi
uzun-
ligi
keng-
ligi
uzun­
ligi
keng-
ligi
uzun­
ligi
kcng-
ligi
5
Juda katta
>9.5
>7.5
>8.5
>5,5
>12
>5.5
>9,5
>5.0
4
Katta
8.5-9.S 7.0-7,5 7,5—8.5 5.0-5.5
10-12
5.0-5.5
8.5-9,5 4,5-5,0
3
O’rtacha
7.3-8.5 6.5-7.0 6.5-7,5 4.5-5.0
8-10
4-5
7.5-8.5 3,5-4,5
2
Mayda
6,5-7,5
6.0-6.5 5,5-45
4.0-4.5
6-8
4-3
6,0-7,5 2,5-3.5
1
Juda
mavda
6,5<
<6
<5,5
<4
<6
<3
<6
<2,5
Barg shakli 
— barg uzunligining eniga nisbati bilan aniqlanadi. 
Barglar: keng — barg uzunligi barg eniga teng yoki uzunroq, 
lekin 1,5 m artagacha yoki 1:0,9—1,45 yumaloq, keng tuxumsi- 
m on, oval va h.k.

---

Uzunchoqroq — uzunligi enidan 1,5 marta katta (1:1,45—1,55) 
uzunchoq ovalsimon, uzunchoq tuxum sim on va h.k.
U zunchoq — 1:1,55 va ko‘proq uzun oval, uzunchoq tuxum ­
simon va h.k.