41
1923-cü ilin fevral ayında Bolduin Vaşinqtonda İngiltərə
ABŞ-la Böyük Britaniyanın borclarını 30% azaldan, qalan
borclarının isə 62 il müddətində ödəməsini
tələb edən sazişi
imzalamalı oldu.
Mühafizəkarlar hökumətinin proteksionizm, yəni xarici
malların İngiltərəyə axınının qarşısını almaq üçün çox yüksək
kömrük haqqı qoymaq siyasəti yeritmək istəmələri
mühafizəkarlar içərisində fikir ayrılıqlarına gətirib çıxartdı.
1923-cü ilin dekabrın 6-da keçirilən parlament seçkilərində
mühafizəkarlar uğur qazana bilmədilər.
Böyük Britaniyada birinci leyborist hökuməti
1924-cü ilin yanvarın 23-də Böyük Britaniya tarixində ilk
dəfə olaraq Ramsey Makdonaldın başçılığı altında
birinci
leyborist hökuməti təşkil edildi. İkipartiyalı sistemdə
liberalların əvvəlki rolunu itirmələri leyboristlərin qələbəsinə
kömək etdi. Bundan başqa mühafizəkarlar və liberallar
koalisiyalı və birpartiyalı hökumət yaratmaq haqqında razılığa
gələ bilmədilər. Belə şəraitdə onlar leyboristlərin hökumət
təşkil etməsinə mane olmadılar. Çünki leyboristlər özlərinin
kapitalizm qaydalarına sadiqliyini dəfələrlə bildirmişdilər.
Leyboristlər mühafizəkarlara nisbətən daxili siyasəti daha çevik
üsullarla yeritməyə başladılar. Onlar işsizlərə və qocalara yardı-
mın miqdarını çoxaltdılar, işsizliyə görə sığorta sistemini yax-
şılaşdırdılar, mənzil tikintisinə dövlət təxsisatlarını artırdılar.
Çay, qənd və ərzaq üzərinə qoyulan aksiz vergiləri azaldıldı.
Sosial sığorta qaydaya salındı. Leyboristlər hökumətinin yeni
dövlət büdcəsi layihəsi hazırlaması, proteksionizmdən və
ticarətdən alınan rüsumlardan imtina etməsi mühafizəkarların
narazılığına səbəb oldu. Böyük Britaniya 1924-cü il fevralın 1-
də Sovet İttifaqını tanıdı. Lakin leyboristlər seçkiqabağı
kampaniyada şaxtaları və dəmiryollarını milliləşdirmək,
kapital
42
üzərinə vergi qoymaq barədə verdikləri vədlərini yerinə
yetirmədilər.
İngilis diplomatiyası 1923-cü ildə olmuş Lozanna
konfransında Türkiyə ilə münasibətləri tənzimlədi. Konfrans,
Süveyş kanalı üzərində Böyük Britaniyanın hüquqlarını təsdiq
etdi. 1923-24-cü illərdə dominionlarla münasibətlərdəki
ziddiyətlər yumşaldıldı. Dominionların azad və bərabər
hüquqlu tərəfdaş statusu möhkəmləndirildi. ABŞ-la
münasibətlərə üstünlük verildi. Daues planı bəyənildi.
Leyboristlər kabineti silahlı qüvvələri möhkəmləndirdi.
Hərbi xərclər artırıldı. Onların siyasəti zəhmətkeşlərdə
məyusluq doğurdu. Kütlələrin
gözündə daha da nüfuzdan
düşəcəyindən qorxan hökumət 1924-cü ilin oktyabrın 9-da
parlamenti buraxdı və yeni seçkilər təyin etdi.
Böyük Britaniya kapitalizmin nisbi sabitləşməsçi dövründə
1924-cü ilin oktyabrın 29-da keçirilən növbədənkənar
parlament seçkilərində leyboristlər məğlub oldular.
Parlamentdə yenidən yerlərin mütləq çoxluğunu alan mühafizə-
karlar hökumət təşkil etdilər. Yenə də hökumətə Stenli Bolduin
başçılıq etdi. Yeni hökumət elan etdiyi “Məqsədlər və
prinsiplər” proqramını
həyata keçirərək mühafizəkar
islahatçılığa başladı. Xüsusi sahibkarlığın inkişafına diqqət
verildi. Sənaye istehsalının sərbəstləşdirilməsi və ölkənin
maliyyə sisteminin sağlamlaşdırılması xətti yeridildi. İnkişafın
başlıca mənbəyi müstəmləkələrin təbii sərvəti hesab edilirdi.
Gəlir vergisi azaldıldı. Proteksionist rüsumların yalnız
müstəmləkələrlə əlaqədə saxlanılması İngiltərə inhisarlarına
dünya bazarında sərbəst iştirak imkanı verdi. Bütün ixracın
3
1 ,
idxalın
2
1 -i imperiyanın öz ərazisində aparılırdı. İngiltərədə
iqtisadi inkişafın başlıca xüsusiyyətləri kapital ixracının
43
artması, beynəlxalq bank əməliyyatlarının səmərəli aparılması,
əlverişli dəniz nəqliyyatı ilə bağlı idi. Sosial təminat haqqında
qəbul edilən proqrama əsasən pensiya yaşı 65-ə endirildi,
təqaüdlər artırıldı, imkansızlara yardım edildi,
yerli özünü
idarəetmə orqanlarının hüquqları genişləndirildi. Lakin
hökumətin sərt büdcə siyasətinə keçməsi sosial ziddiytləri
kəskinləşdirdi. Dərin böhran keçirən kömür sənayesində
kəskin münaqişə yarandı. Şaxta sahibkarları kömürün yüksək
maya dəyərinin aşağı salınmasında və xarici bazarda onun
rəqabət qabiliyyətini yüksəltməkdə maraqlı idilər. Lakin buna
onlar köhnəlmiş avadnlığı dəyişdirmək yolu ilə deyil, fəhlələrin
əmək haqqını azaltmaq yolu ilə nail olmaq istəyirdilər.
Hökumət 1925-ci ildə şaxta sahiblərinə 9
ay müddətinə mədən-
çilərin əmək haqqının əvvəlki səviyyəsini təmin etmək üçün
maliyyə yardımı göstərməyi öhdəsinə götürdü. Lakautu ləğv
edən fəhlələrin qələbə günü, yəni iyulun 31-i Böyük Britaniya
tarixinə "qırmızı cümə" günü kimi düşdü.
Doqquz aylıq müddət qurtaran kimi şaxta sahibləri lakaut
elan etdilər, lakin mədənçilər yenidən onların şərtlərini rədd et-
dilər. Hökumət ölkədə fövqəladə vəziyyət elan etdi. 1926-cı il
mayın 4-də 18 milyon insanın iştirak etdiyi tətil başlandı. Yeddi
aylıq tətildən sonra kömür sənayeçilərinin və hökumətin təzyiq-
i, həmkarlar ittifaqı liderlərinin xəyanəti, həmçinin aclıq və
ehtiyac şaxctaçıları geri çəkilməyə məcbur etdi. 1926-cı ilin
dekabrında onlar işə qayıtdılar. Əmək haqqı aşağı salındı, iş
günü uzadıldı. Parlament 1927-ci ildə "Həmkarlar ittifaqları və
sənayedə münaqişələr haqqında" qanun qəbul etdi.
Fəhlələrin
"ştreykbrexerlər xartiyası" adlandırdığı bu qanun ümumi tətil
və piketləri qadağan edirdi. Həmçinin qanunda göstərilirdi ki,
dövlət qulluqçuları həmkarlar ittifaqlarında iştirak edə, tred-yu-
nionlara və leyborist partiyasına daxil ola bilməzlər. Qanun
həmçinin siyasi məqsədlər üçün həmkarlar ittifaqının fond
təşkil etməsini məhdudlaşdırırdı.
44
Ölkədə əməklə kapital arasındakı ziddiyyətləri yumşalt-
maq üçün 1928-ci ildə İmperiya kimya trestinin rəhbərliyi ilə
xüsusi komissiya yaradıldı. Bu komissiyada həm sahibkarlar,
həm də həmkarlar ittifaqlarının rəhbərləri təmsil edilmişdi.
Komissiyanın tərtib etdiyi əmək və kapitalın barışdırılması,
sosial ziddiyyətlərin aradan qaldırılması və tətillərin baş ver-
məməsinə yönələn tədbirlər sistemini
nəzərdə tutan sənəd
hökumət tərəfindən qəbul edildi. Bu siyasət işçilərlə sahibkarlar
arasında münasibətlərin nizama salınmasında mühüm rol
oynadı və İmperiya kimya trestinin sədri Alfred Mondun adı ilə
«mondizm» adını aldı.
Böyük Britaniyanın iqtisadiyyatı 1922-1923-cü illərdə
düşdüyü durğunluq vəziyyətindən çıxsa da, zəif inkişaf edirdi
və yalnız 1929-cu ildə sənaye məhsulunun buraxılışı həcminə
görə 1913-cü il göstəricilərinə çatdı. Əgər sənayenin yeni
sahələri (maşınqayırma, kimya, avtomobil) intensiv inkişaf
edirdisə, köhnə sahələrdə (kömürçıxarma, gəmiqayırma,
toxuculuq və b. sahələr) texniki gerilik qalırdı. Ölkə dünya
bazarında
Almaniya, ABŞ və Yaponiya ilə rəqabət
mübarizəsində böyük çətinliklərlə üzləşirdi. Böyük Britaniya
sahibkarları öz mallarının rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün
yeni inhisar birlikləri yaradırdılar. 1925-ci ilin aprelində
hökumət funt-sterlinqin qızıl paritetini yenidən bərpa etdi.
Funtun dəyəri 4.40 dollardan 4.86 dollara qədər artırdı.
Sabitləşmə dövrünün sonuna yaxın xarici kapital qoyuluşunun
müharibəyə qədərki səviyyəsi bərpa olundu. Böyük Britaniya
başqa ölkələrə qoyduğu kapitalın ümumi məbləğinə və ondan
aldığı gəlirə görə birinci yeri qoruyub saxlayırdı. Hakim
siniflərin varlanmasının mühüm mənbələri müstəmləkələrin və
asılı ölkələrin milli sərvətlərinin vəhşicəsinə qarət
edilməsi və
istehsalata elm və texnikanın nailiyyətlərini tətbiq etmək yolu
ilə fəhlə sinfinin istismar dərəcəsinin gücləndirilməsi idi.