SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
153 olunan darğanın vəzifəsi intizamı qorumaqdan ibarət idi. O, cinayət iĢlərinə də baxırdı. Lazım gəldikdə müqəssirləri cərimə edir və ya həbsə saldırırdı. Darğa öz istədiyi kimi hər hansı bir Ģəxsi edam da etdirə bilərdi. Kempfer sözünə davam edərək yazırdı: «Onun idari vəzifəsi vardır. Bu vəzifə ona çoxlu var- dövlət gətirir» [516]; Darğa, vəzifəsindən istifadə edərək geniĢ xalq kütləsini soyurdu. Buna görə də əhali darğaya nifrət edirdi. Sanson bu barədə belə yazırdı: «Darğalıq iĢi çox alçaq iĢ hesab olunurdu. Hamı ona nifrət edirdi» [517]. XVII əsrdə Təbriz Ģah tərəfindən tiyul olaraq müəyyən olunmuĢ və xan ləqəbi almıĢ Azərbaycan bəylərbəyisinin ixtiyarına verilmiĢdi. Hakimlər də darğalar kimi əhalini soyur, onlara zülm edir, istədikləri kimi vergi toplayırdılar. 1653-cü ildə Ģəhər əhalisi Təbriz hakimi Əliquluxandan Ģaha Ģikayət edir. ġah məsələni yoxlamaq üçün oraya öz nümayəndəsini göndərir. Məhəmməd Yusif Qəzvini yazır ki, rəiyyətin Ģikayəti düzgün olduğundan Əliqulu xan qardaĢı oğlu Bicən sultanla birlikdə Ələmut qalasında həbsə alınırlar [518]. Əyalət hakimləri eyni vaxtda mərkəzi Ģəhərin hakimi hesab olunurdular. Azərbaycan bəylərbəyisi eyni zamanda Təbriz Ģəhərinin hakimi sayılırdı. ġarden yazır ki, böyük əyalət bəylərbəyilərinin mərkəzi Ģəhərlərdəki (o cümlədən Təbrizdə - S. O.) dəbdəbəli saraylarında müxtəlif mərasimlər keçirilirdi. Əyalət hakiminin saray xidmətçilərinin tərkibi də eynilə Ģahın sarayında olduğu kimi idi. Hətta onların da musiqiçi və rəqqasələrdən ibarət xüsusi dəstələri var idi [519]. XVII əsrin ortalarında Təbriz əyalətinin hakimi əsas yer tuturdu. ġardenin yazdığına görə, Təbriz hakiminin ildə 30 min tümən mədaxili var idi [520]. Ġctimai-iqtisadi vəziyyətinə görə müsəlman Ģiə ruhaniləri iki kateqoriyaya bölünürdü: 1) ali dərəcəli ruhanilər; 2) aĢağı təbəqəyə məxsus din xadimləri [521]. Buraya dərviĢlər, rovzəxanlar, azançılar, hafizlər (Quranı əzbərdən avazla oxuyanlar - S. O.), seyidlərin aĢağı təbəqəsi, dəfn mərasimlərini keçirən mollalar və b. daxil idi. Ali təbəqəyə mənsub olan müsəlman Ģiə ruhaniləri Səfəvi dövlətinin əsas dini istinadgahı olmaqla yanaĢı, həmin dövlətə arxalanırdılar. Çünki Səfəvi dövlət baĢçıları özləri Ərdəbilin ali dini ruhani təbəqəsindən idilər. I ġah Ġsmayıl və ondan sonra hakimiyyətə keçmiĢ digər Səfəvi Ģahları həm din, həm də dövlət baĢçıları olduğundan [522] Səfəvi hökmdarları ali təbəqəyə mənsub olan Ģiə ruhanilərini maddi və mənəvi cəhətdən müdafiə edirdilər. Adam Oleari yazır ki, «Seyid nəslindən olanlar Ģəhərlərdə yaĢayırdılar. Onların çoxlu var-dövləti, əmlakı var idi. Həmin adamlar bütün vergilərdən azad olunduqları üçün özlərini çox təkəbbürlü aparırdılar» [523]. Təbrizdə də seyidlərin yuxarı təbəqəsinin nümayəndələri yüksək vəzifələrdə idilər. Bu vəzifələr hətta çox vaxt irsi xarakter daĢıyırdı. Məsələn, XVI əsrin ortalarında Təbrizdə Ģeyx-ül-islam vəzifəsi Ġnayətullaya 154 tapĢırılmıĢdı. O, vəfat etdikdən sonra onun oğlu Mövlana Məhəmməd Əli 1585-ci ilə qədər bu vəzifəni icra etdi [524]. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin ana nəslindən olan Əbdulvahabiyyə seyidləri nəsillikcə «Nəsriyyə» məscidinə vəqf edilmiĢ əmlakın mütəvəllisi olmuĢlar. Mir Əbdülvahab Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun hakimiyyəti dövründə Təbrizin Ģeyx-ül-islamı idi [525]. «Əbdülvahabiyyə» nəsli də onun adı ilə bağlıdır. 1515-ci ildə I ġah Ġsmayıl tərəfindən elçi sifətilə Türkiyəyə göndərilən Əbdülvahab 1527-ci ilə qədər orada qalıb, on iki min QızılbaĢ papağı tikib yaydığı üçün Osmanlı sultanının əmrilə öldürüldü. Bu xəbəri eĢidən I ġah Təhmasib onun övladlarını Azərbaycanın qazi-ül-qüzzatı və qoĢun qazisi təyin etdi. Əvvəlki soyurqallardan əlavə, Azərbaycanda yaĢayan qeyri-müsəlmanlardan ildə səranə (adambaĢına) adı ilə alınan altı dinar vergi onlara soyurqal kimi verilirdi. Fəzli Ġsfahani yazırdı: «O vaxtdan indiyə qədər (1617-ci il) həmin soyurqallar Əbdülvahabiyyə seyidlərinin ixtiyarındadır [526]. Əbdülvahabiyyə nəslinə verilmiĢ bu soyurqallar heç bir Ģərt qoyulmadan irsi olaraq uzun müddət qalmıĢdı və hər dəfə hakimiyyət baĢına keçən Səfəvi hökmdarları tərəfindən rəsmiləĢdirilirdi. II ġah Abbas tərəfindən 1657-ci ildə verilmiĢ fərmanla 1638-ci ildə I ġah Səfi dövründə verilmiĢ fərman təsdiq olunurdu. Fərmana görə, Əbdülvahabiyyə nəslindən olan əmir Abdullaya Təbrizdən əldə edilən mədaxil və vergidən 3 tümən 695 dinar soyurqal verilmiĢdir. O öldükdən sonra yuxarıda göstərilən məbləğ onun oğlu Mir Məhəmməd Ġbrahimə çatırdı. Həmin məbləğdən əlavə, ona Azərbaycanda yaĢayan qeyri- müsəlmanlardan alınan 6 dinar səranə vergisindən bir dinar soyurqal olaraq məvacib verilirdi. Deməli, adambaĢına alınan səranə vergisinin beĢdə bir hissəsi Mir Məhəmməd Ġbrahimə verilirdi [527]. Hətta XVIII əsrin əvvəllərində də Əbdülvahabiyyə seyidləri səranə vergisindən müəyyən haqq alırdılar [528]. Ali təbəqədən olan ruhani xadimlərə çox vaxt əmlak da soyurqal verilirdi. I ġah Ġsmayıl 1508-ci il 25 aprel tarixli fərmanı ilə Təbrizdəki Xan Əhməd bağını soyurqal olaraq Seyid Süleymana bağıĢlamıĢdı [529]. Ali ruhani təbəqəsi vergilərdən azad olmaqla yanaĢı, vəqf əmlakına mütəvəlli təyin edilirdi. Təbrizdə Qazaniyyə, RəĢidiyyə, Müzəffəriyyə, Nəsriyyə, Sadiqiyyə məscidlərinə xeyli əmlak vəqf olunmuĢdu. Həmin vəqf əmlakı sədrlərin nəzarəti və təqdimatı ilə seyidlərə tapĢırılırdı. Mütəvəlli vəqf əmlakından gələn mədaxili toplayır və onun xərclənməsinə Ģəxsən nəzarət edirdi. Bir çox mahallarda mütəvəlli eyni vaxtda həm də Ģəhərin kələntəri vəzifəsini aparırdı. Ana tərəfdən CahanĢah nəslindən olan Əbdülhüseyn Təbrizdə Müzəffəriyyə məscidinin mütəvəllisi olduğu halda, həm də 1585-ci ilə qədər Təbrizin kələntəri vəzifəsində iĢləmiĢdir [530]. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə ali din xadimləri təkcə dini vəzifələrdə deyil, həm də dünyəvi vəzifələrdə (kələntər vəzifəsindən tutmuĢ Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|