SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
155 yuxarı vəzifələrə qədər) iĢləmiĢlər. Ölkədə ən ali dini vəzifə seyidlərdən baĢqa heç kəsə verilmirdi. 1510-cu ildə I ġah Ġsmayıl sədrlik vəzifəsini Tacəddinin oğlu Mir Seyid ġərifə vermiĢdi. Qazi Əhməd Qaffari yazır ki, o vaxtdan sədrlik vəzifəsi seyidlərdən baĢqa digər Ģəxslərə verilmirdi [531]. Sədr bütün Ģəhərlərdə, o cümlədən Təbrizdə Ģeyx-ül-islamı, qaziləri, nəqibləri, möhtəsibləri, xütbə oxuyanları, hafizləri, xəlifələri, mütəvəlli və müdərrisləri iĢə qəbul və ya iĢdən azad edə bilərdi. Bu vəzifələr, adətən, irsi idi. Əmir Əbdülqaffar Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən dövründə Təbrizdə Ģeyx-ül- islam olmuĢdur [532]. O öldükdən sonra yerinə Əbdülvahab keçmiĢdir. Mir Əbdülvahabın qardaĢı oğlu Mir Nemətulla 1586-cı ilə qədər Təbrizdə Ģeyx-ül- islam iĢləmiĢdir [533]. ġəhər həyatında qazilər də mühüm rol oynayırdı. Onlar kəbin kəsmək, talaq vermək, yaĢ kağızı yazmaq, dini cəhətdən cinayət və mülki məsələlərin həllindən xeyli gəlir əldə edirdilər. Onlar mütəvəlli olduqları vəqf əmlakı gəlirindən onda bir götürməklə həm də dövlət xəzinəsindən ildə 100 tümən, Sultan Məhəmmədin hakimiyyəti dövründə isə 300 tümən məvacib alırdılar. Bütün bu gəlirlərlə yanaĢı, qazilər əhalidən rüĢvət alır, oğurluq edirdilər. Alessandri Təbriz qazilərinin mal-dövlət toplamaq xatirinə hər cür fitnə-fəsada əl atmalarını təsvir edir [534]. ġah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Təbrizin qazisi Müsafir idi. Müsafir öldükdən sonra oğlu Məhəmməd atasının vəzifəsini icra edir. O, I ġah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə ġam Qazan, RəĢidiyyə və ƏliĢahiyyə vəqf əmlakının mütəvəllisi və Azərbaycanın qazi-ül-qüzzatı olmuĢ, ġam Qazan vəqf əmlakının gəlirindən min tümən mənimsədiyi üçün ġah Təhmasibin əmrilə 1557-ci ildə Ələmut qalasına salınmıĢdır [535]. Təbriz böyük Ģəhər olduğu üçün burada bəzən eyni vaxtda üç nəfər qazilik etmiĢdir [536]. Möhtəsib və nəqib vəzifələri də həmin din xadimləri tərəfindən təyin olunurdu. Onlar müxtəlif vasitələrlə əhaliyə iĢgəncə verirdilər. Tavernye yazır ki, «möhtəsib polis kimidir. O, ərzaq mallarının qiymətini təyin edir. Onun üç- dörd nəfər mülazimi vardır. Həftənin birinci günü car çəkərək malların qiymətini elan edir, qiymətlərə nəzarət edir, baha satanları cəzalandırır» [537]. Qazi, möhtəsib, nəqib və digər vəzifəli Ģəxslərin oğurluq və rüĢvətxorluğu o dövrdə deyilmiĢ iki misra Ģerdə öz əksini tapmıĢdır [638]. Möhtəsib qiymətlərə, çəki və ölçüyə nəzarət edir, sərxoĢları, qumarbazları və s. mənhus iĢlərlə məĢğul olanları cərimə edir və ya cəzalandırırdı. Müasir polis vəzifəsini daĢıyan möhtəsib geniĢ ixtiyarata malik idi. Gecələr isə bu vəzifə Ģəhnə və ya əsərlərə tapĢırılırdı. Onlar möhtəsib kimi gecələr intizamı qoruyur, oğru və sərxoĢları cəzalandırır, səhərə kimi küçə və bazarları gəzirdilər. Hər bir Ģəhnənin bir neçə nəfərdən ibarət mülazimi olurdu [539]. Möhtəsib ildə 48 tümən 4500 dinar məvacib alırdı [540]. Onun eyni zamanda xeyli gəliri də var idi. 156 Təbrizdə bazar kətxudaları feodal əyanları tərəfindən və öz aralarından təyin olunurdu. Onlar nəqib tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra kələntər tərəfindən təyin edilirdilər [541]. Kələntər istədiyi vaxt məhəllə və bazar kətxudalarını iĢdən çıxara bilərdi. Təbrizdə məhəllə və bazar kətxudalarından baĢqa [542] tacirlərin də kətxudaları var idi. Onlar iri tacirlər içərisindən təyin olunurdular. Mirzə Məsih Təbrizi tacirlərin mötəbər kətxudalarından idi. Uzun Hacı Bağır (Hacı Baqere Deraz) bir müddət Təbriz tacirlərinin kətxudası olmuĢdur. Nəsrabadi yazır ki, Təbriz tacirləri arasında onun kimi təmiz adam və bacarıqlı kətxuda yox idi [543]. Mənbələrdə iri və xırda tacirlərin hamısı «tüccar» kimi qeyd olunur. Lakin ictimai vəziyyətlərinə görə Təbrizdə iri və xırda tacirlər var idi. Ġri tacirlər Ģəhərin daxili və xarici ticarətini öz əllərində cəmləĢdirmiĢdilər. Onlar «çələbi» və ya «xacə» ləqəbi daĢıyırdılar. Övliya Çələbi Təbrizdə xacə adlanan iri tacirlərin 70-ə qədər sarayı olduğunu bildirir [544]. ġəhərin ticarətində mühüm rol oynayan tacirlərdən Bəndər, Bəyim, Baba Haqqı xan, Təmdih xan, Müstəqim xan, Fərhad xan Cəfər xan, Firuz xan, Kələntər və baĢqalarının adı məlumdur [545]. Ġri tacirlərin baĢçısı məlik-üt-tüccar (tacirlərin baĢçısı) adlanırdı. O, tacirlər arasında baĢ verən mübahisəli məsələləri həll edir, bir sıra toxuculuq, dabbağlıq, boyaqçılıq, bıçaqqayırma karxanalarına da baĢçılıq edirdi. Məlik-üt-tüccar həm də tacirbaĢı və Ģahın ticarət iĢlərinin məsləhətçisi idi [546]. Tacirlər dövlət xəzinəsinə çoxlu gəlir verirdilər. Onlar tədricən geniĢ xalq kütləsindən ayrılaraq Ģəhərin yuxarı təbəqəsi tərkibinə daxil olur, aĢağı təbəqəni daha çox istismar edirdilər. Onlar ticarətdən vergiləri iltizamçı kimi icarəyə götürmək, sələmə pul vermək, ucuz alıb baha satmaq yolu ilə çoxlu var-dövlət qazanırdılar [547]. I ġah Təhmasibin özü ən böyük tacir idi. Təbrizin iri ticarəti onun ixtiyarında idi. O, ġərqdən Mahut, Xorasandan məxmər və ipək parçalar, Hələbdən yun parça aldırıb paltar tikdirir, qiymətindən 10 dəfə artığına öz ordusuna satdırırdı. ġah eyni zamanda böyük sələmçi idi. Yüzdə iyirmi sələmlə çoxlu borc pul verirdi. On-iyirmi il müddətinə verilmiĢ bu sələm pullarının faizi hər il ona ödənilməli idi [548]. Ġlk mənbələri nəzərdən keçirdikdə belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, Təbrizdə sənətkarların özləri də dörd kateqoriyaya bölünürdü. Bu kateqoriyalara məxsus sənətkarlar iqtisadi və ictimai vəziyyətlərinə görə bir- birindən xeyli fərqlənirdilər. 1. Tək və ya bir nəfər Ģagirdi ilə iĢləyən, karxana, yaxud dükan açmağa imkanı olmayan sənətkarlar. Bunlar əksəriyyət təĢkil edirdilər. Bu kimi azad sənətkarlar çox vaxt öz oğlanlarından və ya yaxın qohumlarından birini Ģagird iĢlətməklə dolanırdılar. Onların çoxu səyyar sənətkarlar idi [549]. 2. Xırda dükanları və emalatxanaları olan sənətkarlar. Bunlar əsnaf adlanan sənətkarlıq təĢkilatına daxil idilər. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|