SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
161 məlumatına görə Təbrizdə Ģəhər hakiminin olmamasından istifadə edərək üsyan etmiĢdilər [575]. ġübhəsiz, bu məsələ yoxsul əhalinin qıtlıq və bahalığa qarĢı üsyanı ilə əlaqədar idi [576]. 1565-ci ildə, ġah Təhmasib tərəfindən tamğa vergisi ləğv olunduqdan altı il sonra Təbrizdə baĢ vermiĢ silahlı üsyan Azərbaycan tarixində özünəməxsus yer tutur. Bu üsyanı yalnız əhalinin ağır vəziyyəti ilə əlaqələndirmək düzgün olmazdı; onun sosial və iqtisadi köklərini, mahiyyətini açıb, əsas səbəblərini, hərəkətverici qüvvələrini təhlil və tədqiq etmək lazımdır. 1571-1573-cü illərdə Təbrizdə baĢ vermiĢ silahlı üsyan haqqında məlumat verən dövrün ilk müəllifi Həsənbəy Rumlu olmuĢdur. Qazi Əhməd Qumi, Fəzli Ġsfahani, Ġsgəndər MünĢi qısa da olsa bu üsyan haqqında məlumat vermiĢlər. Ə. Ə. Rəhmani yazır ki, Həsənbəy Rumlu ilə Ġsgəndər MünĢinin bu hadisəyə aid verdiyi məlumatlar arasında xüsusi fərq yoxdur [577]. Lakin Ġsgəndər MünĢinin verdiyi məlumatı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, «bir-birinə qarĢı olan iki dəstə vuruĢmuĢdur». O yazır: «bu qiyam və iğtiĢaĢda hər bir məhəllənin əclafı və hər bir küçənin ovbaĢının baĢına... özbaĢınalıq sevdası düĢmüĢdü. Onlar qiyam və iğtiĢaĢa baĢladılar. ġəhər əhalisi arasındakı iki dəstəlik artıq yenidən Ģiddətlənərək bir-birinin qanlarını tökməyə baĢladılar» [578]. Ġsgəndər MünĢinin bu məlumatı özlüyündə yoxsullar yaĢayan küçə və məhəllə sakinlərinin Ģəhəri idarə etmək üstündə varlılara qarĢı mübarizəsini əks etdirir. Digər tərəfdən, 1571-ci ildə Təbrizdə olmuĢ Alessandrinin yazdığı ilə Ġsgəndər MünĢinin yazdığında uyğunluq vardır. Alessandri Heydəri və nemətilərin vuruĢmasını, Ġsgəndər MünĢi isə Ģəhərdə iki dəstənin vuruĢması olduğunu qeyd etmiĢdir. Alessandri yazır ki, Heydəri və Neməti adı altında Təbrizin doqquz böyük məhəllə sakinləri arasında həmiĢə düĢmənçilik var idi. Bu düĢmənçilik 1541-ci ildən baĢlayaraq uzun müddət davam edirdi [579]. Bir-birinə qarĢı olan bu iki qüvvənin mübarizəsi yüksələrək 1571-ci ildə silahlı üsyan səviyyəsinə çatdı. Mübarizə din pərdəsi altında gedən bir-birinə zidd olan iki dəstənin (sinfin), varlılarla-yoxsulların mübarizəsi idi. Məlum olduğu kimi, «feodalizmə qarĢı inqilabi müxalifət bütün orta əsrlərə xas əlamətdir. O, dövrün Ģəraitindən asılı olaraq gah açıq, dini büdət, gah da silahlı üsyan Ģəklində ortaya çıxır» [680]. Lakin dini ideologiya bu çıxıĢların sinfi mübarizə xarakterini dəyiĢmirdi. Engelsin sözü ilə desək, «sinfi mübarizənin dini rəngi idi» [581]. Heydərilərlə Nemətilərin ictimai kökləri və ictimai mövqeləri hələ tarixi ədəbiyyatda lazımi qədər aydınlaĢdırılmamıĢdır. M. X. Heydərov bu iki təriqət haqqında müəyyən məlumat verərək yazırdı ki, yerli feodal əyanları və dövlət nümayəndələri bu və ya digər qrup və dəstəyə qoĢulurdu. Hətta bu iki dəstə arasındakı vuruĢmalara da bəzi hallarda baĢçılıq edirdilər [582]. Lakin hadisələrin gediĢi və bu barədə mənbələrdəki məlumatlar əsasında güman 162 etmək olar ki, hər iki qrup Heydərilərlə Nemətilər arasında gedən vuruĢma sinfi xarakter daĢıyır, əslində varlılarla yoxsul və orta təbəqəyə məxsus Ģəhər əhalisinin ziddiyyəti idi [583]. Digər orta əsr Ģəhərləri kimi, Təbrizdə də məhəllə kətxudalarının Ģəhərin iqtisadi və sosial həyatında mühüm rolu var idi. Hər bir məhəllə kətxudası rəis olduğu məhəllənin bir çox məsələlərini həll edir, bir sözlə, həmin məhəllə sakinlərinə ağsaqqallıq edirdi. Dövlət, çoxluq təĢkil edən və əsas vergi verənlərdən ibarət məhəllə sakinləri və onların kətxudaları ilə istər-istəməz hesablaĢmalı olurdu. Bu barədə Alessandrinin Təbrizdən gətirdiyi fakt maraqlıdır. Alessandri yazır ki, «Ģəhər məhəllə kətxudalarının (burada əsasən aĢağı və yoxsul təbəqə yaĢayan məhəllə kətxudaları nəzərdə tutulur - S. O.) qüdrəti Ģəhərdə Ģahdan daha çoxdur». ġəhərdə ətin qiymətinin bir qədər bahalaĢması ilə əlaqədar olaraq, kətxudaların Ģəhərdə dövlət məmurları ilə narazılığı baĢlanır. Məhəllə kətxudaları Ģəhərdəki məmurların saraylarına və evlərinə hücum edərək onların mülazimlərini öldürürdülər. Onların kəsilmiĢ baĢlarını Ģah sarayına aparırlar. Məhəllə kətxudaları bu iĢi gizli deyil, açıq Ģəkildə həyata keçirdilər. Məhz həmin vaxtdan kətxudaların səlahiyyətlini mıhdudlaĢdırmaq üçün heç bir tədbir görmədi. ĠĢ o yerə çatdı ki, onlar keçmiĢdəki imtiyazlarını qoruyub saxlamaq üçün bəzi əmirləri (Ģəhər idarə baĢçılarını - S. O.) öldürdülər [584]. Göründüyü kimi, ətin qiymətinin bahalaĢmasına qarĢı kətxudaların Ģəhər dövlət məmurlarını öldürməsi yoxsul və orta təbəqənin Ģəhər dövlət məmurlarına qarĢı mübarizəsindən baĢqa bir Ģey ola bilməzdi. Heydəri və Neməti pərdəsi adı altında varlılarla yoxsullar arasında gedən sinfi mübarizə təkcə Təbrizdə deyil, Azərbaycan və Ġranın digər Ģəhərlərində də baĢ verirdi [585]. Heydərilərlə Nemətilər Təbrizin əsas doqquz məhəlləsində sakin idilər. Məlum olduğu kimi, Ģəhərin mərkəzində varlılar, ətrafında isə yoxsullar və orta təbəqəyə məxsus əhali yaĢayırdı .Nadir Mirzənin verdiyi məlumata görə, Novbər, Vicuyə, ġeĢgilan və Dəvəçi məhəllələrində varlılar yaĢayırdı [586]. Qazəran (paltar yuyanlar), Çərəndab, BağmeĢə, Çustduzan (çust tikənlər), dabbağlar, Səncaran məhəllələrində kasıblar yaĢayırdı. XIII əsrin ortalarından fütüvvət rəsmi olaraq siyasi-ictimai bir təĢkilat kimi öz əhəmiyyətini itirir. PeĢəkar comərdlər öz fəaliyyətini yaĢadıqları məhəllə və ya Ģəhərdə davam etdirirdilər. Artıq XVI-XVII əsrlərdə comərdlərin tərkibinin əsas hissəsini sənətkarlar, peĢəkarlar və xırda alverçilər təĢkil edirdilər [587]. Comərdlər və ya fətilər əsasən sənətkarlar, xırda alverçilərdən əlavə, güləĢənlər, daĢ qaldıranlar, zənbil daĢıyanlar, hammallar, daĢ sındıranlar, dəyirman daĢı qaldıranlar, filə zor gələnlər və b. ibarət idi [588]. Sənətkarlar və xırda alverçilərlə yanaĢı, bədəncə sağlam, qüvvətli adamlar cavanmərd ola bilərdi. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|