SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
170 Orta əsrlərdə bəzi alimlər bir ixtisasla kifayətlənməyib, bir neçə sahəni dərindən bilirdilər. Təbrizli Bədrəddin Əmir Seyid Əhməd Laləvi [11] (1436- 1507) məntiq, qrammatika, riyaziyyat və ədəbiyyat sahəsində tanınmıĢ alim idi. O, bir sıra elmi əsərlərin müəllifidir [12]. Təbrizli Mirzə Ġbrahim fəlsəfə və riyaziyyat üzrə mütəxəssis idi. XVI-XVII əsrlərdə coğrafiya elmi də inkiĢaf etmiĢdi. Təbrizdə Rüstəm bəy adlı bir dövlət məmuru Azərbaycan əyalətinin xəritəsini çəkmiĢ, həmin xəritəni Təbrizdə ġardenə təqdim etdikdə ġarden xəritədən bəzi qeydlər götürmüĢdü. Rüstəm bəydə Avropada nəĢr olunmuĢ «Cahannüma» var idi. O, həmin «Cahannüma»da xeyli səhv tapmıĢdı [13]. Azərbaycan və Ġranın maarif tarixi sahəsində bir sıra əsərlər nəĢr edilsə də [14], orta əsrlərdə maarif və məktəb məsələlərinə ötəri, ümumi Ģəkildə toxunulmuĢdur. Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, Hüseyn Ümmidin fars dilində yazdığı iyirmi altı fəsildən ibarət «Tarix-i fərhənge-Azərbaycan» adlı əsərinin yalnız bir fəsli orta əsr məktəb və mədrəsələrinə həsr edilmiĢdir. Bir sözlə, orta əsr Təbriz məktəb və maarifi haqqında indiyə qədər hətta bir məqalə belə nəĢr olunmamıĢdır. Biz XIII-XVII əsrlərdə Təbrizin maarif və məktəb tarixinə, kitabxanalarına dair bir sıra məqalələr nəĢr etdirdiyimiz üçün [15] bu barədə təkrar söhbət açmağı lazım bilmirik. XI-XII əsrlərdə Təbriz Ģəhəri Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm mərkəzlərindən biri olmuĢdur. Hələ XI əsrdə dünya Ģöhrəti qazanan Qətran Təbrizi Azərbaycan və onun tarixi haqqında yazılmıĢ poeziyanın görkəmli nümayəndələrindən biridir. Təbrizin 12 kilometrliyində yerləĢən ġadabad və ya ġadiabadda anadan olmuĢ Qətran gənclik illərini Təbrizdə keçirmiĢ, sonra Gəncəyə gələrək ġəddadilər sarayında ĢöhrətlənmiĢdi. O, ġəddadilər sülaləsindən Əbülhəsən LeĢkərinin hakimiyyəti dövründə daha da məĢhurlaĢmıĢdır. Qətran yenidən Təbrizə qayıtmıĢ, 1047-ci ildə məĢhur Ģair Nasir Xosrovla görüĢmüĢdür. Qətran Təbrizinin yeddi min beytlik «Divan»ı vardır. Məhəmməd Ovfi obrazlı bir Ģəkildə «bütün Ģairləri qətrə, onu isə dərya, bütün alimləri zərrə, onu «günəĢ» adlandırmıĢdır» [16]. XII əsr Azərbaycanın məĢhur Ģairi Xaqani ġirvani bir müddət Təbrizdə yaĢamıĢdır. O, Ģerlərinin birində yazırdı: DəyiĢim mən necə bu vəslimi hicran ilə, Bir edim sənnətimi atəĢi suzan ilə? Bu behiĢt Təbrizi tərk eyləmərəm aləmdə, Qayıdıb üns tutam bir daha ġirvan ilə. 171 Xaqani ġirvani 1199-cu ildə 79 yaĢında ikən Təbrizdə vəfat etmiĢ və Surxab məqbərəsində, Bəyim bağına gedən yolun sol tərəfində dəfn olunmuĢdur [17]. Bu dövrdə Təbrizdə Tahir ibn Məhəmməd, Cəmaləddin ƏĢhəri, ġəms Səcasi, Zəhirəddin Faryabinin Ģagirdlərindən Xacə Cəlaləddin Dərkani [18] kimi Ģairlər yaĢayıb fəaliyyət göstərirdilər. «Əcayib-əd-dünya» əsərinin müəllifi XII əsrdə Təbrizdə xeyli Ģair və alimin yaĢayıb-yaratdığını qeyd etmiĢdir [19]. Azərbaycanın məĢhur Ģairlərindən ġəmsəddin Təbrizi «Kəlilə və Dimnə» üslubunda yazdığı «Fərid-əs-süluk» əsərini (1210-1214) Atabəy Özbəyə ithaf etmiĢdir [20]. Təbriz Ģəhəri sufi təriqətinin görkəmli nümayəndələrindən ġəms Təbrizi, Mahmud ġəbüstəri, hürufiliyin banisi Fəzlullah Nəimi kimi Ģəxsiyyətlərin vətəni olmuĢdur. Təsəvvüfün ən görkəmli nümayəndələrindən biri ġeyx Mahmud ġəbüstəri (1287-1328) məĢhur «GülĢəni-raz», «Həqqül-yəqin», «Mirat-ül- mühəqqiqin», «ġəhadətnamə» və «Səadətnamə» əsərlərinin müəllifidir. O, Qəzalinin «Minhac-ül-abidin» əsərini ərəb dilindən fars dilinə tərcümə etmiĢdir [21]. Böyük mütəfəkkir Xacə Nəsirəddin Tusinin Ģagirdlərindən olan Hümam ibn Əlaəddin Fridun Təbrizi «dil əhli, elm sahibi, təbi xoĢ və dövlətli adam» [22] idi. Hümam klassik Ģerin müxtəlif formalarında ictimai məzmunlu bir çox əsərlər yazmıĢdır. ġair Təbrizi sevirdi. O, Təbriz haqqında məĢhur Ģer yazmıĢdır. Təbrizliləri gözdən salmaq istəyənlərə cavab olaraq yazırdı: «Təbriz yaxĢıdır, orada olan bütün Ģeylər gözəldir, onun sakinləri yüksək fikir sahibləridirlər». Həmdullah Qəzvini Hümamı «Ürəyəyatan Ģerlər və qəzəllər yazan Ģair» adlandırmıĢdır [23]. Azərbaycan Ģeri XIII əsrə nisbətən XIV əsrdə daha da zənginləĢib inkiĢaf etmiĢdi. Bu əsrin ədəbiyyatı öz məzmunu etibarilə əvvəlki ədəbiyyatdan fərqlənirdi; həmin dövr həyatı daha geniĢ əks etdirən dastanlarda meydana çıxırdı. XIV əsrin görkəmli Ģair və alimi ġəmsəddin Hacı Məhəmməd Əssar Təbrizi məĢhur dastannəvis olmuĢdur. Ġnsanın mənəvi gözəlliyindən bəhs edən «Mehr və MüĢtəri» əsəri romantik poemadır. Əbdürrəhman Cami həmin poemanı oxuduqdan sonra demiĢdi: «Bu adam təbrizlilərin üzünü ağartdı. Bəhr vəznində yazılmıĢ belə bir məsnəvini heç kəs deyə bilməz» [24]. XV əsrdə Təbrizdə KiĢvəri, Həqiqi, Hamidi, Süruri, Həbibi, Məğribi, MəĢriqi, Əmir Hümayun, ġəhidi, Dəhəgi, DərviĢ, Heyran, Baba Nəsibi, Baba Fəğani, Mir Məqbul, Mövlana Bənai, Lari, Mütii, Ənsari Qumi, Qətili, Əhli ġirazi kimi Ģairlər yazıb-yaratmıĢlar. 172 «Həqiqi» təxəllüsü ilə Azərbaycan dilində Ģer yazan Qaraqoyunlu hökmdarı CahanĢahın «Divan»ı vardır. Həsənbəy Rumlu yazır ki, CahanĢah zalım idi, lakin Ģairlərə hörmət edirdi və özü də Ģer yazırdı [25]. ƏĢrəf Əbu Hüseyn ibn Həsən Təbrizi XV əsrin məĢhur Ģairlərindən biri hesab olunurdu. Onun dörd cilddən ibarət qəzəl və qəsidələri «Divan»ı, «Ünvan-ül-Ģəbab», «Xeyr-əl-ümür», «Baqiyat əl-salihat», «Mücəddətat-üt- təcəlliyat» əsərlərindən baĢqa məsnəviləri də vardır. O, Nizaminin «Məxzən-ül- əsrar»ı müqabilində «Minhəs-ül-əbrar» (1432) Əsərini yazmıĢdır. Sonra «Leyli və Məcnun», «Həft ovrəng» və ya «EĢqnamə» əsərlərini bitirmiĢdir. ƏĢrəfin «Xəmsə»si Azərbaycan dilində yazılmıĢdır. Onun «Xosrov və ġirin» əsəri «Riyaz-ül-aĢiqin» adlanır [26]. XVI əsrin əvvəllərindən Azərbaycan Səfəvi dövlətinin təĢkili, Azərbaycan ədəbi dilinin inkiĢafı, onun rəsmi saray və dövlət dili olması ilə əlaqədar olaraq Təbrizdəki saray Ģairlər məclisinin fəaliyyəti daha da qüvvətlənir. ġah sarayının ədəbi məclislərində Süruri, ġahi, Matəmi, Tüfeyli, Qasimi kimi məĢhur Ģer ustaları iĢtirak edirdilər. ġairlər məclisinin baĢında məlik-üĢ-Ģüəra Həbibi dururdu. I ġah Ġsmayılın (Xətai) Azərbaycan ədəbi dilində «Divan»ı vardır. Ġsgəndərbəy MünĢi yazır: «ġah Ġsmayılın Ģerdə yüksək təbiəti var idi. Lakin türkcə (Azərbaycanca) Ģer yazmağa daha artıq həvəs və meyl göstərirdi və təxəllüsü «Xətai» idi. ġair Mövlana Ümmidi I ġah Ġsmayılın qoĢunu ilə Osmanlı sultanı I Səlimin qoĢunu arasında 1514-cü ildə Çaldıran vuruĢmasına həsr etdiyi Ģerindən aĢağıdakı bir beyti nümunə gətiririk: I ġah Ġsmayılın Ģerdə «Xətai» təxəllüsü olmasına iĢarə edən Ġsgəndərbəy MünĢi sözünə əlavə edərək yazır ki, ġah Ġsmayılın «Xətai» təxəllüsü var idi. Bu sahədə geniĢ Ģöhrət tapdığı üçün bəyana ehtiyac yox idi [27]. Sam Mirzə «Töhfe-ye Sami» təzkirəsində təbrizli Ģairlərdən Hafiz Çirkin, Mövlana ġahidi, Mirzə Məhəmmədəli, Fani, Qövsi, Nuri, Nami, Fərdi, EĢqi, Hasili, Fəsihi, Seyrəfi, Vəsli, Meyli, Xeyri, Nisti, Zülali, Nəbati, Mərufi, Xalisi, Fədai, Məcdi Məhəmməd əl-Hüseyni isə (XVI əsrin sonu) özünün «Zinət-ül-məcalis» əsərində Bənde-ye Təbrizi, Xacə Təbrizi, Mirzə Məhəmməd Kuzekonani, Hafiz Hüseyn Kərbəlayı Təbrizi isə «Rovzat-ül-cinan və cənnat ül-cinan» əsərində ġərəfəddin Mahmud «Tayibi» təxəllüslü Ģairlərin adını çəkirlər [28]. I ġah Ġsmayılın saray Ģairlərindən biri olan «Fəhmi» təxəllüslü Əmir ġəmsəddin Məhəmməd doqquz il sədr vəzifəsində iĢləmiĢdir. Onun min beytlik qəsidə, qəzəl, rübaisi vardır. Qazi Əhməd Qumi Həmzə Mirzənin əmrilə Təbrizdə onun Ģerlərini bir yerə toplayıb «Divan» Ģəklinə salmıĢdır [29]. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|