Shaxs psixologiyasi

Shaxsqa psixologiyalıq hám akmeologik jantasıwdıń óz-ara proporsianalliǵi
Joba :
1. Shaxstıń dúzilisi, quram tabıwı
2. Shaxstı qáliplesiwinde óz-ózine ataq beriw.
3. Shaxsqa akmeologik jantasıw
Insannıń shaxs retinde quram tabıwı, oǵan tásir etiwshi faktorlar, onıń mexanizmleri haqqında psixologiya páni anıq maǵlıwmatlarǵa iye. Jámiyet rawajlanıwında bas faktor esaplanıwshı, sol jámiettiiń rawajlantiruvchisi bolıp esaplanıwshı insan adam retinde dúnyaǵa keledi. Onıń qáliplesiwi ayriqsha qásiyetleri ol jasap turǵan jámiyette tárbiyalanadı, júz beredi. Adam insaniyat wákili retinde bahalanıwshı termin menen xarakterlenedi. Hámme adamlar, ol jańa tuwǵan yamasa úlken, saw yamasa kesel bulsa da, onıń sapaları hám qásiyetlerinen qaramastan individ dep ataladı. “Individ” túsiniginde adamdıń atateki sáwlelengen bolıp tabıladı. Sonday eken, individ qashanda, sanalı túrde hám maqset tárepke málim bir iskerlikte átirap -ortalıqtı anglasa hám jaratıwshańlıq úlesin qossa, onı sub'ekt dep ataw múmkin boladı. Biraq ayırım iskerlikte qatnasıw etiwshi individ hámme waqıt sol iskerliginiń sub'ekti bola almaydı, sebebi mudamı da individ atqarap atırǵan xatti- háreketin anglamaydi hám olardı maqsetke qaratılǵan halda ámelge asırmasligi múmkin. Hár bir individ tákirarlanmas sotsial pazıyletlerin ózinde sáwlelengenlashtirgandagina ol shaxs bolıp etiwedi. Shaxs bul - ongga iye bolǵan social - ekonomikalıq formatsiyada jasap sanalı iskerlik menen shuǵillaniwshı adam individ bolıp tabıladı. Psixologiyada individ tárepinen ámeliy iskerlik hám munosobat processinde payda etinadigan hám de social munasábetlerdiń individke tásir ótkeriw dárejesi hám sapalı belgileytuǵın sistemalı tárzdegi sotsial pazıylet shaxs túsinigi menen ańlatpa etiledi.
“Shaxs” hám “individ” túsinikleri haqqında etakchi orıs psixologları B. G. Ananaev, A. N. Leont'ev, B. F. Lomov, S. YA. Rubinshteyn sıyaqlılar óz izertlewlerinde bólek toqtalganlar. A. N. Leont'ev shaxsan individ tárepinen iyelep alınǵan bólek pazıylet, insan munasábetleri tolqınındaǵı sistemalı “ǵayrıhissiy” pazıyletler iyesi ekenligin aytıp ótken. Shaxs retinde kámalǵa eriwmegen individ boladı. Buǵan haywanlar arasında tárbiyalanǵan balalardı mısal etiwimiz múmkin. Biraq individti shaxsqa aylanıwında qanday faktorlar bar. Orıs psixologı S. L. Rubinshteyn: adam ózindegi tákirarlanmas qásiyetlerine kóre individual bolıp tabıladı. Onı óz átirapındagilariga, bolmısqa bolǵan sanalı munasábeti, qandayda bir iskerlik menen shuǵillanıwı onıń shaxs ekenliginen dárek beredi.
Individ bolıp tuwılǵan insandı shaxsqa aylanıwı ushın neler zárúr?
1. Sociallıq
2. Ongga iye bulish
3. faollik
4) insandı falollikga úndewshi zat mútajlik bolıp tabıladı.
Shaxs túsinigine psixolog ilimpazlar tárepinen berilgen qatar (50 ge jaqın ) xarakteristikalar bar. Usılardan tómendegilerdi keltiremiz:
«Shaxs - social munasábetlerdiń sub'ekti hám ob'ektidir» (A. G. Kovalyov).
«Shaxs individlararo munasábetlerdiń sub'ekti retinde» (A. v. Petrovskiy)
«Shaxs - jámiyette óz ornın anglovchi iskerlikke ılayıq aǵzasıdir» (K. K. Platonov)
«Shaxs iskerlik sub'ektidir» (A. N. Leontev)
Júdá kóplegen tariyp hám túsinikler arasında Amerikalıq psixolog G. Ollporttıń tariypi itibarǵa ılayıq bolıp tabıladı: «Shaxs bul turmıs processinde formalanıwshı individual ayriqsha psixo fiziologikalıq sistemalar shaxs qásiyetleri jıyındısı bolıp, ol tiykarında bul insanǵa tán oylaw hám qulıq - atvor júzege keledi».
Sonday qilip, shaxs bul jámiyet aǵzası bolıp ol individdiń psixofiziologikalıq sistemasınıń dinamikalıq quraytuǵınsı bolıp bul onıń xatti - háreketi hám oylawın belgilep beredi. Individuallıq bul insannıń ózine tán individual qásiyetleri bolıp olar tiykarında insanlar bir birinen parq etediler. «Individuallıq - bul ózine tánlikke iye bolǵan shaxsdir» (Kovolyov)
Shaxstıń dúzilisi, qáliplesiwi, quram tabıwda ol jasap atırǵan ortalıqtıń adamlıq jámiyetiniń roli kútá úlken bolıp tabıladı. Tashki ortalıq insan shaxsınıń quram tabıwda zárúrli áhmiyetke iye. Birinshiden, social ortalıqtaǵı túrli hádiyseler adamdıń sanasına tikkeley tásir etip, ol jaǵdayda tereń ız qaldıradi. Ekinshiden, sırtqı social zárúrli tásiriniń chqkurroq hám bekkemlew bolıwına adamdıń ózi járdem beredi. Ayırım ǵayrıtabiiy hádiyseler insan shaxsınıń quram tabıwında sırtqı ortalıq tásiriniń sheshiwshi áhmiyetke iye ekenligin tolıq tastıyıqlaydı. Kútilmegende adam balalardıń jabayı haywanlar ortalıǵına túsip qalıw hádiysesi názerde tutılǵan. A. G. Asmolov: “Tariyxıy -evolyutsion jónelis úgitshisi retinde shaxs rawajlanıwda 2 faktor; a) nasliy; b) social faktorlar zárúrli esaplanıwı aytıp ótken. Sonıń menen birge, shaxstı turmıs daǵı maqseti - jasaw ushın ómir degi normativ teńlikti saqlaw bolıp, onıń individual qásiyetleri bir pútinlikte shaxs dúzilisin quraydı. Shaxstı dúzilisin jáne onı júzege keliwin bilmasdan turıp usib kiyatırǵan insan shaxsın proektlestiriw hám diagnostika qılıw, qáliplesiwi ushın eń maqul túsetuǵın sharayat, nátiyjeli jolların anıqlap alıw qıyın másele bolıp tabıladı. Insan shaxsı joqarıda aytıp o'tkanimizdek, ózin qorshap turǵan zatlar jáne social ortalıq menen aktiv munosobat processinde quram tabadı. Adamdıń ontogenetik tarraqqiyoti hám shaxstıń quram bolıwında biologiyalıq jáne social faktorlar óz-ara munasábetke aralasıp, sırtqı tásir effektin támiyinleytuǵın kúshli ishki sharayattı júzege keltirediler.
Áne sonday sharayatlarda adamdıń anatomik fiziologikalıq uqıpları jaysha ózin jarıyalap qalmay, bálki shaxs iskerligi retindegi adamdıń psixik iskerligi hám salıstırǵanda bekkem psixik ayrıqshalıqlar hám olardıń sistemaların támiyinlep, neyrodinamik hám sensor -pertseptiv organlardıń málim funktsional áhmiyetine iye o'ulgan mexanizmleri formasında taraqqiy etedi, ózgeredi hám quram tabadı.
Shaxs strukturasına psixik processler, psixik jaǵdaylar, tábiyiy jáne social óz-ara baylanıslı ayrıqshalıqlar kiredi.
A. V. Petrovskiy shaxs 3 strukturalıq strukturasın ajratdi:
1. Individdiń ishki strukturası (Intraindividlik) - ol insandı temperamenti, xarakteri, qábiletin dúzilisinde óz hákisin tawıp, ol zárúr, lekin shaxs psixologiyasini biliw ushın etarli emes.
2. Shaxstı real ámeldegi bolıwı ushın onı predmetler menen iskerlik processdagi munasábetin óz ishine alıp, insandı málim xarakteristikaların keńislik individti organikalıq denesinen sırtda izlew kerek bolıp, ol shaxstıń interindivid strukturasın quraydı.
3. Individ ústi (metaindivid) struktura orayında insandı iskerlik processinde insanlardan baylanıs processinde basqalarǵa tásir hám basqalardan alınatuǵın tásiri retinde kórinetuǵın bolıp, ol persona túrde kórinetuǵın boladı. A. v. Petrovskiy óz strukturasına 3 strukturanı kirgizgen. Bul shaxs individuallıǵı, onı shaxslararo munasábetlerde kórinetuǵın bolıwı hám basqa insanlarǵan tásir eta alıwı bolıp, shaxs mudami sol úshlıqta kórinetuǵın bolıwı hám individlararo, social munasábetler sub'ekti retinde ámeldegi bolıwı kerek.
S. L. Rubeshteyn boyınsha shaxs strukturası tómendegi kóriniske iye:

Mútajlikler, qızıǵıwshılıqlar, ideal, ıqtıqat, jetekshi motivlar, minez-qulıq hám dúńyaǵa kózqarasda kórinetuǵın boladı.

Jónelgenlik

Biliw, oqıw iskerligi nátiyjesinde turmıs processinde asırıladı

Bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybe

Temperament, xarakter hám qábiletten kórinetuǵın boladı

Individual tipologik ayrıqshalıqlar

Shaxstıń iskerligin jóneltirip turatuǵın hám ámeldegi jaǵdaylarǵa salıstırǵanda baylanıslı bolmaǵan turaqlı motivlar kompleksi kisi shaxstıń jóneltirilganligi dep ataladı.

Shaxs jónelgenligi - bul turaqlı motivlar jıyındısı bolıp, shaxs iskerligin belgileydi. Shaxs jónelgenligi qızıǵıwshılıqlar, dúńyaǵa kózqaras, ıqtıqat, umtılıw hám idealda xarakterlenedi.
Qızıǵıwshılıq - biliw zárúriyatın kórinetuǵın forması bolıp, ol jańa faktlar menen tanısıwǵa, hám de bolmıstı anıq, tereń hám anıq sawleleniwine járdem beredi.
Dúńyaǵa kózqaras - insannıń qarawları sisteması bolıp, ol jaǵdayda insandı átirap daǵı dúnyaǵa munasábeti jáne bul dúnyada óziniń ornın ańǵarıw, adamlarǵa bolǵan munasábeti turmıslıq pozitsiyasi, idealları, qádiriyatları, ıqtıqatları hám principleri kórinetuǵın boladı.
Íqtıqat - insandı anglangan mútajligi bolıp, ol iskerlikke odaydı.
Ideal - bul úlgi, umtılıwlardıń eń joqarı shıńı.
Umtılıw - baslanǵısh qızıǵıwshılıq, mútajlikti sezimiy keshiriliwi, ob'ektke umtılıwı bolıp tabıladı.
Insan óz mútajliklerin qandırıw ushın átirap ortalıq, tábiyaat, kisiler menen óz-ara tásirge kirisiwedi. Olardı ózgeredi, óz iskerligin jóneltiredi. Social nızam -qaǵıydalar, ortalıq, jámiyet talaplarına ámel etken tárzde óz - ózin yo'altiradi, óz aldına maqset qóyadı, maqsetke umtılıw jolında ushraytuǵın kiyinchilik hám tosqınlıqlardı engib ótiwge háreket etedi. Maqsetke jóneltirilgen sanalı iskerligin ámelge asırıwda materiallıq, ruwxıy álem menen aktiv tárzde baylanıske kirisiwedi. Mútajlikler tiykarında adamda iskerliginiń motivları, arnawlı bir mútajliklerin qandırıw menen baylanıslı ishki dúmpish kúshler payda boladı. Motiv adamdı iskerligine, aktivikka jóneltiriwshi sebep bolıp tabıladı. Shaxs insan anıq maqset tárepke ıntıladı, arnawlı bir jumıstı atqaradı, onı nátiyjesine ıyelewge, onı qolǵa kirgiziwge óz-ózin yo'naltiradi.
Shaxstıń aktivliginiń baǵdarı túrli mútajlikler: kelip shıǵıwı, predmetine kóre a) tábiyaat - insan ózin, áwladın saqlap qalıw daǵı aktivligi; b) materiallıq -adamdıń insaniyat mádeniyatı jemisine baylanıslı bolǵan iskerligi; predmetine kóre: v) materiallıq - awqatlanıw kiyinish, turaq-jay, xojalıq turmıs buyımları ; g) ruwxıy - ruwxıy mádeniyattı ózlestirip alıw, jaratıw, oqıw, ılım, kórkem óner, muzıka, kinofil'm, teatr hám basqalar tiykarında basqarıladı, ámelge asıriladı.
4. Shaxstıń rawajlanıwı hám qáliplesiwinde ayriqsha sapalar ámeldegi: Ekstravertsiya - insan sananı hám dıqqatın átirapǵa, tısqarına, tiykarlanıp ózi átirapında bolıp atırǵan zatlarǵa qaratılǵanı bolıp tabıladı. Ekstravertsiya intravertsiyaga qarsı bolıp, intravertsiya - bul ań hám insan qızıǵıwshılıqların ózine, óz ishiki dúnyasına qaratılǵan bolıp tabıladı.
Isenim - insandı qandayda bir bir zatqa málim argument faktlarsiz qatańlıqı bolıp tabıladı.
Refleksiya - shaxs sanasına ózine qarata alıw uqıpı bolıp tabıladı.
Adantivlik - adantatsiyani kiyim-kensheklestiriwge qaratılǵan, organizmdi maslasıwshılıǵı. Bul termin adantiv minez-qulıq sóz dizbegi menen qollanıwı normal hal retinde qabıl etiledi.
Isenimlik - jaǵday bolıp, tez qabıl qiluvchanlik, tásirge kisin beruvchanligi jáne onı psixologiyasi hám turpayında málim ózgerislerdi júz beriwine sebep boladı.
Komformlilik - jeke pikir, munasábet pikir hám minez-qulıqǵa sırtqı tásiri kirgiziw tendentsiyası bolıp, bul túsinikten paydalanıwdıń úsh modeli ámeldegi: a) minez-qulıqta. Mısalı : «guruhga qosıw»de, kópshilikke uqsap háreket etiwge umtılıw ; b) munasábette, sırtdan izertlew ótkerilgende, ózgelerdiń basımı yamasa tásiri nátiyjesi menen baylanıslı bolǵan munasábet; v) shaxs ózgesheligi retinde; Kórinip turıptı, olda komformlilik - bul basqalar pikirin tısqarı jaǵdayda qabıl etip, ishkeri jaǵdayda óz pikirin tuwrılıgınan qaytmaslik bolıp tabıladı.
Óz-ózine ataq beriw - psixologiyada óz jeke psixologiyalıq qásiyetleri hám pazıyletler, tabıs hám kemshilikleri, sonıń menen birge tabıs hám áwmetsizliklerin bahalaw túsiniledi. Óz-ózine ataq beriw adekvat, joqarı hám tómen bolıwı múmkin. Bunı shártli túrde: S q n (adekvat ) S > n (joqarı ) S < n (tómen). Bunda - S - óz-ózine ataq beriw, n - múmkinshilik. Shaxsda bólek itibarǵa frustratsiya ózgesheligi de ılayıq.
Frustratsiya - shaxstı óz tabıslıgini tereń emotsional sezim etiwi bolıp, ol ılajsızlıq, úmitsizlik menen kórinetuǵın boladı.
Frustratsiya - shaxstı agressiv yamasa anatik qulıq - atvori retinde keshedi. Usınıń menen birge shaxsda tolerantlik sıyaqlı ózgeshelik de ushraydı. Bul shaxstı ol yamasa bul faktorǵa bıyparqligi yamasa munasábettiń joqlıǵı bolıp tabıladı. Ol úsh turdi kórinetuǵın boladı - áwmetsizlik, pikirleytuǵın munasábet, ishki bexalovatlilik hám arqayi’nlik.
Shaxs adamdıń átirapına bolǵan munosobatlarini hám óz-ózine bolǵan munosobatni belgileydi. Shaxstıń qáliplesiwinde óz-ózine ataq beriw zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Óz-ózine ataq beriw - úsh qıylı kóriniske ıyelewi múmkin:
a) shaxs ózine múmkinshilikleri qábilet, uqıpların tómen ataq beriwi, óz-ózine isenimsizligi sebepli keshiriliwi múmkin;
b) óz-ózin múmkinshilik, qábiletlerin tug'ri, normada bahalaw, ortasha tabısı bahalawı :
v) ózin múmkinshilik qábiletleri normaınan joqarı bahalawı, bul adamda ózine jay qoyıw átirapındagilarini mise tutpawlıq sıyaqlı xarakterlerin kórinetuǵın etiwge alıp keliwi múmkin.
Shaxstı óz-ózine tuwrı ataq beriwinde óz-ózin ańǵarıw zárúrli esaplanıp, shaxstı tug'ri qáliplesiwi, individdiń ózi haqqında salıstırǵanda turaqlı anglangan qıyallar sistemasın payda etinishiga alıp keledi. Onıń tiykarında individ adamlar menen óz munasábetin úyrenedi. Óz-ózin ańǵarıwdıń qáliplesiwi jámiettiiń sanalı aǵzasın tárbiyalawdıń zárúr shártlerinen biri bolıp tabıladı.
Akmeologiyaning izertlew obiekti - bul akme shaxs yaǵnıy jetik shaxs, obiektiv nizamlıqlarǵa tiykarlanǵan halda kásip iskerliginiń hám dóretiwshilik iskerliginiń metodologik, texnologiyalıq hám de gumanitar táreplerin úyreniw processinde jámiyet rawajlanıwında kásip-óner materiallıq, ruwxıy tárepleri menen baylanıslı akmeologik mashqalalami anıqlaydı.
Búgingi kúnde bazar munasábetleriniń rawajlanıwda jańa kásip ónerlerdi qáliplestiriw, dáwir talabına uyqas keliwshi jetik kadrlar jetistiriw aktual máselelerden biri bolıp qalıp atır.
Globalizatsiya processlerine dóretiwshilik kompleks jaqınlaw, kásipkorlik mádeniyatı, kámallıq hám jetiliskenlik haqqında oqımıslı hám oyshıllaming qarawların analiz etıwde milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa tán táreplami hám zamanagóy tájiriybelami tereń iyelew, texnika, texnologiya hám informaciya mádeniyatın o 'zlashtirish máseleleri de akmeologiyaning obiektlerinen birine aylanıwı múmkin.
Insan qábiletleri shek shegara bilmaydi tiykarınan, biraq bul shegarasız derek jaysha payda bolıp qalatuǵın tabilǵan zat emes, bálki buǵan uzaq miynet bilim alıw processleri hám de rawajlanıwlasıp baratuǵın akmeologik qábiletler yaǵnıy insannıń málim tarawdıń yamasa baǵdarlarına pán, kórkem óner, sport, kásip ulıwma alǵanda insan iskerlik tarawlarınıń da fizikalıq da mınawy táreplerin ózine óz ishine aladı.
Insan shaxsı óziniń psixologiyalıq xarakter temperamenti, álemdi ańǵarıw sezimi, dúnyaǵa kóz qarası hám basqa ayrıqshalıqlar tiykarında insanda kásibi ónerge bólek beyimlik payda boladı bularǵa : insan insan, insan tábiyaat, insan badiy obraz, insan texnika sıyaqlılarǵa bólinedi. Sol tiykarında jaslarımızdı tárbiyalawda onıń múmkinshilikleri, qábileti hám tiykarǵısı qızıǵıwshılıqların inabatqa alǵan halda bilimlerdi iyelewine jóneltiriw kerek.
Keyingi jıllarda jáhándıń sınaqtan ótken tájiriybeleri tiykarında tálimdi jolǵa qoyıwǵa bólek itibar beriliyapti. Jáhándıń kóplegen tálim sistemalarında social ortalıqqa kelisiw hám óz-ara háreketler sistemasın o'rtgatishga hám professional bilimlerge uyretiliyapti bul quramalı process insan omiriniń aqırıǵa shekem dawam etiwshi jol esaplanadi. Bul sistemanı úyrenetuǵın pánler jańa jantasıwlardı, principler, metod hám qarawlar menen jáne de boyib barıwdı úyrenetuǵın akmeologiya tarawı áyne kisin kámallıq dárejesine shıǵıw jolların izlew ústinde bas qotiradi.
Insandı rawajlanıw fenomenologiyasini, nizamlıqların hám mexanizmlerin uyreniwshi, tábiyiy, social, gumanitar hám texnikalıq pánler integrallashuvida payda bolǵan akmeologiya páni tap sonday pánler sarasiga kiredi. Sotsiologiya, pedagogika hám psixologiya menen óz-ara háreketde rawajlanıp baratırǵan akmeologiya páni sońǵı payıtlarda óz itibarın kadrlardı maman qánige tayınlıǵına hám úzliksiz tálim sistemasına qaratıp atır.
Akmeologik jantasıw járdeminde kadrlardı qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın rawajlanıwashtirishni túrli qırların esapqa alǵan halda, maman qánigelerdiń dóretiwshilik qábiletlerin ashıw hám rawajlandırıw máseleleri aldınǵı orınǵa shıǵıp barıp atır. Buǵan baylanıslı tálim sistemasında oqıtıwshı shaxsına itibar úlken.
Bolajaq oqıtıwshılardıń kásiplik iykemlesiwin akmeologik tárepten izertlew etilse búgingi zaman talabına uyqas, biraq aldınǵı tereń bilimlerge de iye jetik oqıtıwshı shaxsın, óz jumısınıń qánigesi etip jetistiriw procesi júdá quramalı pedagogikalıq hám psixologiyalıq process esaplanadı.
Jetkinshekke tálim tárbiya beretuǵın jetik qánige kadrlar tayarlaw zárúrli ústivor másele bolıp qolaveradi. Oqıtıwshı shaxsı óz ústinde tınımsız islewi hám de izertlewi máselesine itibar búgingi kúnde de kútá úlken. Akmeologik jantasıwlar tiykarında óz iskerliginiń akme dárejesine umtılıw jáne onı ámelge asıriw ústinde jańa usıl hám hár kim oziga has baǵdarlarınan barıwın talap etedi.
Adam individ bolıp tuwıladı, shaxs bolıp rawajlanadı taraqqiy etedi. Shaxstıń rawajlanıwı hám qáliplesiwinde xarakter hám qábiletleriniń determinantligi, iskerlik, baylanıs, biliw processleri: sezimiy - emotsional processleri, shıdamlılıqlik sapaları, aktivligi, aktivligi, sanalıǵı zárúrli esaplanadı. Ya. Gudechek - Shaxstıń social qádiriyatlar processinde rawajlanıwı máselesine úlken itibar bergen. Qádiriyatlar shaxstıń xulqi hám iskerligin motivlastıradı. Jeke áhmiyetke iye qádiriyatlar shaxs tárepinen ózlestiriledi. Qádiriyatlar shaxstıń qızıǵıwshılıqları, mútajlikleri, baǵdarı menen baylanıslı. Ulıwma halda shaxstı háreketke keltiretuǵın retinde onıń mútajlikleri jatadı. Mútajlikler shaxstı iskerlikke úndewshi motivlarda kórinetuǵın boladı. K. K. Platonov tárepinen usınıs etilgen tómendegi: “Shaxstıń baǵdarın tiykarǵı kórinisi” suwretin gúzetemiz.
Shaxstı qáliplestiriwshi faktorlar :
a) turmıstıń shárt-sharayatı menen óz-ara munasábet (materiallıq, materiallıq jáne social);
b) jetkinshekke social tariyxıy tárbiyalıq tájiriybelerdi ótkeriw, insan sana-sezimine jáne qulıq - atvoriga onı turmıs hám miynetke tayınlıǵın rawajlandırıw ushın kerekli shárt-shárayatlardı támiyinleytuǵın túsinik, princip hám qádiriyatlardı sıńırıwdan ibarat bolǵan tárbiya ;
v) shárt-sharayattı ózgeriwi menen shaxs da ózgeredi (rawajlanıw júzege keledi);
g) Óz-ózin tárbiyalaw - sanalı iskerlik bolıp, insandı shaxs retinde tolıq kórinetuǵın bolıwın támiyinleydi (Óz-ózin basqarıw, óz-ózin baqlaw, óz-ózin analiz qılıw );
Shaxstı rawajlanıwın háreketke keltiretuǵın kúshler:
a) iskerlikte ózgeriwshi mútajlikldar arasında qarama-qarsılıqlar hám olardı qandırıw ;
b) iskerliktegi aktivlik nátiyjesinde qandiriladigan mútajlikler tiykarında jańa mútajliklerdiń júzege keliwi;
Qarama-qarsılıqlardı engish jemis usıllar, jollar, háreketler, bilim hám ilmiy tájriybeler tiykarında tálim processinde ámelge asıriladı. Shaxs qáliplesiwinde etakchi orın tárbiyaǵa ajratıladı. Tárbiya shaxs rawajlanıwın quraydı, jóneltiredi hám jámiyet talaplarına maslastırıladı. Demokrit aytqanı sıyaqlı : «Insandı insan etip etiwtiriwshi zat tárbiyadir». Isenim - qulıq minez-qulqların zárúrli anglanilgan motivı, iskerligin anıq jóneliske salıp turıwshı hám dúnyanı sezimiy aqıl etiw, qatań principke iye ekenligi menen xarakterlenedi. Foyalar óz - ózin tárbiyalaw rejesin beretuǵın, ózin baqlawǵa úndewshi faktor esaplanadı.
Bala shaxstıń quram tabıwında tálim tárbiyanıń tásiri tiykarǵı áhmiyetke iye boladı. Tárbiya mákemeleri: bog'cha, mektep, internat, licey hám kolledjlerde beriletuǵın tálim-tárbiya procesine oqıwshılardı ayriqsha qásiyetlerinen kelip shıǵıp jaqınlaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Onıń ushın olardı shaxsın úyreniw metodlarınan paydalanıw nátiyjeli keshedi. Metod izertlew, tekseriw, bilimdiń teoriyalıq hám ámeliy ózlestiriw usılllari jıyındısı bolıp tabıladı. Oqıwshı shaxsın úyreniw, metodları : Amerikalıq sotsiolog K. N. Tóbeasning “Shaxs sorawnaması” metodikası járdeminde túrli qaǵıydası jaǵdaylarında shaxs ózin qanday tutıwlıǵı : sheriklikke yamasa básekine beyimligi, murossaga (kompromiss, en basıwǵa, yul beriwge) tayerligi, dawlarda shaǵılısıw yamasa onı keskinlestiriwge umtılıwı sıyaqlı sapalardıń kórinetuǵın bolıw dárejesin anıqlaw múmkin. Bul metodika jámááttiń hár bir aǵzasın sherikliktegi iskerlikke social - psixologiyalıq maslasıwshanlıq dárejesin b bahalaw múmkinshiliklerin da beredi. Túrli gruppalar daǵı óz-ara munasábetler qásiyetleri uyreniledi. Sonıń menen birge Kettel shaxs sorawlarınıń balalar variantı - shaxstı programmalı tekseriwnining basqıshlarınan biri esaplanadı. Bala shaxsı rawajlanıwın bahalawda sırt el izertlewlerinde sorawlar (16 RF, N... .... ) keń qollanıladı. Lekin biziń sharayatımızda sırt el metodikalarınan paydalanıw olardı saldamlı maslastırıwdı hám puqta tekseriwdi talap etdi. (... .... .... .... .... ) bul metodika E. M. Aleksandrovskaya, I. N. Gil'yasheva, 1978, 1985 variantları keń qollanıladı.
Ayzenk testi (balalar variantı ) EPv insannıń individual - psixologiyalıq qásiyetlerin, jeke páziyletleri - ekstrovertlik, introverlik hám turaqlılıqtı úyreniwge mólsherlengen. Úlkenler variantı 45 sorawdan ibarat 24 soraw ekstravertlikni hám introverlikni, 24 soraw neyrotizmni anıqlawǵa mólsherlengen, 9 soraw “ótirik” shkalasınan ibarat. Sonıń menen birge D. B. El'komin, T. V. Dragunovalar óspirimlik dáwiri qásiyetlerin ; I. V. Straxov joqarı insaniy sezimlerdi qáliplesiwin ; v. A. Krutetskiy hám N. S. Lukinniń “joralıq - doslıq” boyınsha óspirimlerdiń jeke-psixologiyalıq qásiyetlerin úyreniliwi óspirim jasındaǵı balalardıń barlıq máselelerin tarqatıp alıwda járdem beredi.
Sonday eken - adam áwele individ bolıp dúnyaǵa keledi. Onıń shaxs bolıp qáliplesiwinde onıń biologiyalıq shártlanganlik - jınıslıq, jas dáwirleri, miydiń fiziologikalıq, morfologiyalıq qásiyetleri: sociallashuvi zárúrli faktorlar bolıp esaplanar eken.

<sup>Ádebiyatlar dizimi
1. A.V.Petrovskiy. “Umumiy psixologiya”, 1992 yil
2. P.V.Ivanov .“Umumiy psixologiya”, 1972 yil
3. A.N.Leont’ev. “Problem’ razvitiya psixika”
4. www.ziyonet.uz</sup>