Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo‘lish

2. Yosh tushunchasi. Psixologik yosh va psixik rivojlanishni davrlashtirish
Yosh – bu psixologiyaning fundamental va murakkab kategoriyalaridan biri.
Shaxsning individual rivojlanish analizi shuni ko‘rsatadi-ki, konkret shaxs hayot yo‘li nuqtai nazaridan yosh kategoriyasi bir qancha pozitsiyalarga ko‘ra qarab chiqilishi mumkin.
Biologik yosh organizm funksiyasi va moddalar almashinuv holatini mazkur xronologik yoshga tegishli bo‘lgan populyasiyaning rivojlanish darajasi o‘rtacha ko‘rsatkichi bilan solishtirish orqali aniqlanadi. Bunga asos qilib har bir inson organizmida sodir bo‘ladigan genetik, morfologik, fiziologik hamda neyrofiziologik o‘zgarishlar olingan.
Psixologik yosh individning psixik rivojlanish darajasi (aqliy, emotsional va b.) bilan unga muvofiq keladigan normativ daraja o‘rtasida bog‘lanishni yuzaga keltirish yo‘li bilan o‘rnatiladi.
Sotsial yosh shaxsning sotsial rivojlanish darajasini (masalan, ma’lum sotsial rollarni egallash yo‘llari) uning tengdoshlari uchun statistik normal daraja bilan solishtirish orqali o‘lchanadi.
Shuningdek, shaxsning sub’ektiv yoshi bo‘lib, u ichki hisob sistemasiga ega. Bunga ko‘ra, inson o‘z yoshiga o‘zi baho beradi. Sub’ektiv yosh asosini o‘z-o‘zini his etish tashkil qiladi. Shunga ko‘ra, sub’ektiv yosh xronologik yoshdan holi hisoblanadi. Inson o‘zini haqiqiy yoshidan katta yoki bo‘lmasam kichik his qilishi mumkin.
Psixologik tadqiqotning predmeti shaxsning psixologik yoshi, asosiy vazifasi esa hisob sistemasini qidirish va xronologik birlikni o‘lchash hisoblanadi. Shunga ko‘ra, psixik rivojlanishni davrlashtirish amalga oshiriladi.
Har qanday davrlashtirishning maqsadi rivojlanish bosqichlarida bir-biridan farqlanuvchi o‘ziga xos davrlarni belgilash hisoblanadi. Psixologiya tarixida bir necha bor psixik taraqqiyotni davrlashtirishga harakat qilingan. Uni sistemalashtirish L.S.Vigotskiyning “Yosh muammolari” nomli kitobida ishlab chiqilgan. O‘sha vaqtdagi barcha davrlashtirishlarni olim uch guruhga ajratgan va buni metodologik jihatdan muvaffaqiyatli amalga oshirgan. Shuning uchun ham, uning bu sistemalashtirishi hozirgi paytda zamonaviy davrlashtirishlarda ham foydalanilmoqda.
Davrlashtirishning birinchi guruhida rivojlanish jarayonining o‘zi bosqichlarga bo‘linmagan, balki boshqa xronologik tizimlarning bosqichma-bosqich shakllanishi analogiyasiga ko‘ra yaratilgan. Bunga misol qilib, S.Xollning jamiyat rivojlanish bosqichlari haqidagi tasavvurlar analogiyasi bilan yaratilgan davrlashtirishini aytish mumkin. U er qazish va kovlash bosqichi (0-5 yosh), ov va bosib olish bosqichi (5-11 yosh), chorvachilik bosqichi (8-12 yosh), dehqonchilik bosqichi (11-15 yosh), savdo va sanoat bosqich (15-20 yosh)lariga ajratib, ularni jamiyat rivojlanishining hayvonot bosqichi, ovchili va baliqchilik davri, yovvoyilikning tugashi va sivilizatsiyaning boshlanishi bilan bog‘lagan.
L.S.Vigotskiy ikkinchi guruhga rivojlanishning qandaydir bitta belgisi asos qilib olingan davrlashtirishlarni kiritgan. Bunga misol qilib, P.P.Blonskiyning sxemasini olish mumkin. U o‘z sxemasini dentitsiya (tishlar chiqishi va almashinishi)prinsipiga ko‘ra ishlab chiqqan. Unga ko‘ra, tishsiz bolalik, sut tishlari bor bolalik,tishlar almashinishi davri, doimiy tishlar bo‘lishi bolaligi.
Ikkinchi guruh davrlashtirishidagi asosiy o‘rinni asosida intellektual strukturalar rivojlanishi yotgan J.Piajening davrlashtirishi egallaydi. Intellekt rivojlanishi atrof-muhit bilan muvozanatga erishish omilida namoyon bo‘lib, quyidagi to‘rt bosqichda kuzatiladi:
1) tafakkurning operatsiyalar oldi bosqichi va uning reflekslar hamda moslashuvchan reaksiyalari (sensomotor intellekt);
2) ong oldi va intuitiv tafakkur (obrazlar va simvollar bilan bog‘liq ichki tafakkur);
3) konkret operatsiyalar bosqichi;
4) formal operatsiyalar bosqichi deb nomlaydi.
Tabaqalangan yosh davrida bolalarda kattalar bilan faol aloqaga kirishish ehtiyoji tug‘iladi va bu aloqa nutq davrigacha muloqotning o‘ziga xos yangi shakli sifatida bolaning o‘sishida muhim rol o‘ynaydi. Bir yoshgacha davrda paydo bo‘lgan ehtiyojning tobora chuqurlashuvi bilan nutq davrigacha muloqot cheklanganligining nomutanosibligi bir yoshdagi inqirozni keltirib chiqaradi. Yuzaga kelgan nizolar ya’ni qarama-qarshilik o‘z echimini nutq orqali muloqot davrida topadi va bola o‘sishning bir bosqichidan ikkinchi bosqichiga o‘tayotganini ifodalaydi. Bolaning nutq faoliyati takomillashgan sayin muloqotning mazmuni boyib, ko‘lami kengayib boradi. Natijada haqiqiy ma’nodagi shaxslararo munosabat vujudga keladi, bolaning shaxsga aylanishi va ijtimoiylashuviga keng imkoniyatlar yaratadi. Mazkur davrda bolaning o‘sishini ta’minlovchi ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar yaratilishi – bolaning faolligi ortishi uchun psixologik negiz bo‘ladi.
L.I.Bojovich olib borgan tadqiqotning natijasi tug‘ilish davriga kelganda bolaning miya po‘stlog‘i faoliyat ko‘rsata boshlasa-da, aslida u na anatomik va na funksional jihatdan rivojlangan bo‘lishini ko‘rsatdi. Vaholanki, uning psixik dunyosida vujudga keladigan ehtiyojlarning kuchi, davomiyligi, barqarorligi ana shu rivojlanishga bog‘liqdir. Organlarning rivojlanishi bolaning funksional holatiga aloqadorligi sababli bosh miyaning rivojlanishi ham unga yangi qo‘zg‘atuvchilarning ta’sir qilishiga va bu ta’sirning bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida faoliyat uyg‘otishiga bog‘liqdir. Bosh miya markazlari esa jadallashgan orientirovka faoliyatining kuchliligi tufayli funksional jihatdan rivojlanadi.
Mohir tadqiqotchi N.M.Askarinning fikricha, katta yoshdagi odamning tabassumi yoki yoqimli ovozidan boshqa hech qanday qo‘zg‘atuvchi go‘dakda shunchalik quvonch va shodlik his-tuyg‘usini vujudga keltira olmaydi. SHu sababli quvonch tuyg‘usini uyg‘otish va mustahkamlash uchun tarbiyachilar go‘dak bilan tez-tez muloqotda bo‘lishi, yoqimli ohangda, samimiy suhbatlashib turishi lozim.
Harakatning psixologik xususiyatlari va mexanizmlarini qator tajribalar asosida o‘rgangan olimlardan D.B.Elkoninning ishonch bilan ta’kidlashicha, 2–3 haftalik go‘dakda ko‘z konvergensiyasi vujudga kelsa ham, o‘z nigohini turli jismlarga qaratib turish jarayoni juda qiyin kechadi, hayotining 3–5 haftalarida esa uning nigohi oz fursat bo‘lsa-da, muayyan ob’ektga to‘plana boshlaydi. 4–5 haftalik go‘dakda 1–1,5 metr naridagi jismlarni kuzatish ko‘nikmasi hosil bo‘ladi. Ikki oylik bola 2–4 metr uzoqlikdagi narsani kuzatishni o‘rganadi, u uch oyligida 4–7 metr oraliqdagi jismlarni ham payqay oladi, nihoyat, 6–10 haftalik go‘dak hatto, aylanayotgan narsalarning harakatini idrok qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Keyinchalik hissiy organlarining ko‘z bilan turli funksional aloqalar o‘rnatishi qaror topadi. Go‘dak to‘rt oyligida uning jismga tikilishi va tomosha qilishi nisbatan barqaror bo‘ladi.
D.Kolberga fikrlariga qaraganda bolalarda qo‘l harakati hali beixtiyor xususiyatga ega bo‘lib, jismlarni maqsadga muvofiq harakatlantirishdan ancha uzoqdir. Bola 4 oyligidan boshlab narsaga qo‘lini yo‘naltiradi, asta-sekin unda paypaslash uquvi namoyon bo‘la boshlaydi, 5–6 oyligida narsani ushlash va uni o‘ziga tortib olish (qo‘ldan yulib olish) ko‘nikmalari shakllanadi. Harakat va teri tuyush organlari sifatida qo‘sh vazifani o‘tovchi ko‘rish qobiliyati bir maromda rivojlanishdan birmuncha kechikadi. Bola 6 oyligida unda o‘tirish, turish, emaklash, yurish, gapirish ko‘nikmalari shakllanadi.
Yuqoridagi hollarning moddiy asosini o‘rgangan J.Piaje bolada bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i o‘z funksiyasini boshlashini, bu hol barcha idrok qilish organlarida, eshituv, ko‘ruv apparatlarida shartli reflekslar paydo bo‘lganidan dalolat berishini uqtiradi. Olimning fikricha, eshitish, ko‘rishning yuksak analizatorlari, hattoki, ularning kortikal bo‘limlari rivojlanganidan keyin bolada harakat va harakat hodisasi rivojlanadi.
D.B.Elkonin o‘z tadqiqotlaridan ko‘zning rivojlanishi 4 oylik go‘dakda ayrim harakatlarni va harakatlanuvchi ob’ektlarni kuzatish imkonini yara­tadi, degan xulosa chiqaradi. Mazkur yosh davrida predmetning harakati ko‘z harakatini vujudga keltiradi. Uning rivojlanishi qo‘l bilan paypaslash harakati paydo bo‘lishi bilan boshlanadi.
Bolaning harakati o‘z qo‘lini silash va ushlab ko‘rishdan boshlanib, choyshab va ko‘rpachalarni paypaslashga borib etadi. Odatda, bola qo‘lini uzoq vaqt ko‘rpacha va choyshab ustida harakatlantiradi. Tashqi ta’sirga javob sifatida paydo bo‘lgan psixik jarayonning mazmuni qo‘lning jism ketidan emas, balki jism bo‘ylab harakat qilishidan iboratdir.
D.B.Elkonin L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy psixologiyadagi tajribasiga tayanib, har bir rivojanish davrini to‘rt kriteriyaga asoslanib tahlil qilishni taklif etgan. Bularga:
1) sotsial holatlar rivojlanishi – bolaning munosabatlarga kirishish jarayoni;
2) asosiy (etakchi) faoliyat turi;
3) yangidan shakllanadigan rivojlanish;
4) krizis.
D.B.Elkonin har bir davrni ikki bosqichga ajratib, birinchi bosqichda shaxs motivatsion-ehtiyojlar sohasida o‘zgarishlar bo‘lishi, ikkinchisida esa operatsion-texnik sohani o‘zlashtirish sodir bo‘lishini ta’kidlagan. Olim tomonidan ketma-ketlik qonuni kashf etilgan bo‘lib, unga ko‘ra, har bir davrda faoliyat turi navbatma-navbat o‘zgarib turadi: bir faoliyat turini amalga oshirganda, masalan, jamiyatdagi normalarga muvofiq tarzda boshqa shaxslar bilan munosabatga kirishganda, albatta, keyingi faoliyat turiga, misol uchun, predmetlardan foydalanish usulida orientatsiyani amalga oshirishga o‘tiladi. Har gal bu ikki orientatsiya turlari o‘rtasida doimo qarama-qarshilik vujudga keladi.