Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ramiz MӘMMӘDOV
yandırılan zaman yaranan antropogen karbon qazının payı burada üç faizdən çox deyil. Beləliklə, biz qlobal istiləşmənin səbəbinin birmənalı olmadığını sübut etməyə çalışdıq. Amma geniş ictimaiyyət daha bir səhv nəticəyə gəlmişdir: nəyə görəsə belə hesab edirlər ki, Yerin iqlimi Allah tərəfindən bizə bir dəfə, bu şəkildə və həmişəlik verilmişdir. Yəni hesab edirlər ki, iqlimin tamamilə müəy ‐ yən bir «normal» halı vardır, hansını ki, insan öz eqoistik məqsədlərinə çatmaq üçün tam dağıda bilər, amma əgər istəsə eqoist olmaz və vəziyyəti düzəldə bilər. Beləliklə, problem elm sahəsindən sosial və hə a mənəvi müstəviyə keçir. Ancaq paleoiqlim məlumatları yerin iqlimi ‐ nin bir yox, bir neçə davamlı halını və hazırkı vəziyyətin onlardan biri olduğunu göstərir. Әgər temperaturun daha böyük dövrdə gedi ‐ şinə baxsaq, məsələn, son altmış beş milyon il, görərik ki, bu dövrdə biz ən soyuq vaxtda yaşayırıq. Eotsen optimumu adlanan maksi‐ mum temperatur əlli beş milyon il əvvəl qeyd olunmuşdur. Və nəhayət, Yerin temperaturuna, onda həyatın mövcud olduğu üç milyard il üçün baxsaq, onda temperaturun kəskin oy ‐ nadığı və onun müasir qiymətinin bütün pe‐ riod üçün hesablanmış orta qiymətə kifayət qədər yaxın olduğunu görərik.
Deyilənlərdən aşağıdakı nəticələri çıxar ‐ maq olar. Yerin iqliminin indiki vəziyyəti uni ‐ kal deyildir, Yer üzərində həyat mövcud olan dan bəri dövrün orta temperaturuna yaxındır. Buz kernlərinin məlumatları bizim dördüncü dövrdə iqlimi stabilləşdirən mexa nizm lərin olduğunu göstərir. Müasir istiləşmə dövrü qeyri‐adi şəkildə uzanmış, yəni bizim buzlaqlararası dövr (holot ‐ sen) artıq on bir min ildir davam edir, bütün əvvəlki holosenlər isə dörd‐beş min il davam etmişdir. Biz istiləş mənin zirvəsində çox qalmı ‐ şıq, gələcəkdə insan istiləşmədən yox, soyuq ‐ laş
madan qorunma lıdır: gec‐tez yeni buz dövrü gəlməlidir. Elə Robert Emmeriksin fil ‐ mində də son nəticə yeni buzlaşma dövrünün baş lanmasıdır. Bəzi tədqiqatçıların istiləşmə faktını inkar etdiyini yuxarıda qeyd etmişdik. Onların arqu mentlərindən bəziləri də aşağıdakından ibarətdir: yerüstü meteostansiyaların məlu ‐ mat ları temperaturun davamlı surətdə artdı ‐ ğını göstərsə də, son iyirmi ildəki peyk ölç mə ləri belə artımı göstərmir. Onlar bu paradoksu onunla izah edirlər ki, yerüstü stansiyalar əvvəl ‐ lər şəhərlərdən kənarda idi, indi isə onlar asfalt və betonun içərisindədir, yəni tempera turun «artması» onun ölçmə şəraitinin dəyiş məsi ilə əlaqədardır. Karbon qazının konsentrasiyasının artdı ‐ ğını heç kim inkar etmir, ancaq bu artmanın səbəb yox, nəticə oduğunu sübut edən san ‐ ballı əsas vardır: daha yüksək temperaturda okeandan karbon qazı ayrılır (yuxarıda qeyd olunub). Bu nəticə Antarktida buz kernlə rinin məlumatları ilə də təsdiq olunur: əvvəlki epoxalarda əvvəlcə istiləşmə baş vermiş, ancaq ondan sonra karbon qazının konsen trasiyası çoxalmışdır. Buzlaqların əriməsi də şübhə altına alın ‐ mır, amma bunun nəticəsində okeanın səviy ‐ yəsinin xeyli qalxacağı sual doğurur. Məsələ ondadır ki, üzən buzların əriməsi, ümumiy ‐ yətlə, okeanın səviyyəsini dəyişməz (Arximed qanunu), Qrenlandiya buzlaqlarının əriməsi isə yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Antarktida buzlaqlarının artması ilə kompensasiya olu‐ nar.
Model hesablamalarının adekvatlığı da böyük şübhə yaradır. Mövcud modelləri keçmiş və müasirlərə tətbiq etmək doğru nəticə vermir. Modellər vasitəsilə əvəllər proqnoz laşdırılmış istilik baş vermədi, karbon qazının havadakı konsentrasiyası proqnozlaş dırı landan iki dəfə az oldu. Tənliyə daxil olan istilik və kütlə mü ‐ ba diləsi kimi vacib para metrlər yaxşı məlum deyil, adətən, «havadan» götürülür. Orta müd ‐ dətli (illər və onillər) iqlim proqnozunu vermək mümkün deyil, ona görə ki, ona təsir edən amillərin özünü necə aparacağı məlum dey‐ ildir. Vulkanların püskürməsi və günəş aktiv ‐ liyi, ümumiyyətlə, proqnozlaşdırılmır. Və ən əsası, atmosfer və okeanda gedən pro ses lər qey ‐
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 ri‐xə idir, ona görə də çətin modelləş dirilir (daha doğrusu, heç modelləşdirilmir). Antropogen amil, həqiqətən, iqlimdə həll ‐ edicidirsə, onda istənilən halda, onu Kioto protokolunda göstərilmiş iyirmi faiz miqda ‐ rında azaltmaq fayda verməz. Nəzəriyyə gös ‐ tə rir ki, onu ancaq bir neçə dəfə azaltmaq nəticə verər. Aydındır ki, belə kəskin azaltma insanın təsərrüfat fəaliyyətini iflic edər. Әn maraqlısı odur ki, insanın bütün təsərrüfat fəaliyyəti dayan dırılsa da, başlanmış istiləşmə (əgər, həqiqətən, o başlayıbsa) okeanın istilik iner ‐ siyası sayəsində hələ yüz və hə a iki yüz il davam edə bilər. Bəzən deyirlər ki, antropogen istiləşmə ide
yasını irəli sürənlərin özləri də karbon qazının atmosferə atılmasının azaldılmasının absurd olduğunu bilirlər. Ancaq bunu dillə ‐ rinə gətirmirlər, ona görə ki, iqlimin isti ləşməsi ilə mübarizənin faydasız və pers pek tivsiz ol ‐ masını etiraf etmək, ümumiyyətlə, iqlim şü ‐ naslıq tədqiqatlarının maliyyələşdirilməsini xeyli azaltmış olardı. Abstrakt akademiya elmi bir, insanın yaşaması isə başqa problemdir. Heç bir elmi mərkəzin rəhbəri tutduğu vəzi ‐ fəyə görə bu etirafı etməz və heç öz əmək ‐ daşlarına da rəva bilməz. Bəs nə etməli? Sadəcə olaraq vəziyyətə uyğun işlər görür, Yerin iqliminə təsir göstərmək üçün istifadə olunan hədsiz və faydasız xərclər əvə ‐ zinə onun təbii dəyişmələrinə hazır olmaq la ‐ zım dır. Subasmaya məruz qala bilən ərazi lərdən çəkilmək (məsələn, Xəzər dənizi nin sahil zona ‐ sının mənimsənilməsində xüsusi strategiya işləmək), intensiv şəklidə Azər baycanın arid zona larında meşə salmaq və gözlənilən qlobal ekoloji problemlərə qarşı beynəlxalq əməkdaş ‐ lığı inkişaf etdirmək gərəkdir. Bu işdə tələs ‐ məyə ehtiyac yoxdur, onları tədricən, ehtiyac və imkan olduqca həyata keçirmək lazımdır. Və nəhayət, axırıncı. Belə bir qorxu var ki, gözlənilən istiləşmə Yerin iqlim balansını pozacaq, dəhşətli vəziyyət yaranacaqdır. Bu zaman elə hesab edirlər ki, Yerin hazırkı iqlimi onun mümkün olanlarından ən yaxşısıdır. Ancaq paleoiqlim tədqiqatları göstərir ki, Yerdə ən fəal həyat, yəni biokütlənin ən yüksək olduğu vaxt, əlli‐yüz milyon il əvvəl (yuxarıda qeyd olunan eotsen optimumu) baş vermiş maksimum temperatur perioduna düşür. Onda temperatur indikindən xeyli yüksək idi. Onda təbiət dinozavrlara böyük şans ver ‐ mişdi, onlar bundan tam istifadə edə bilmə ‐ dilər. Bəlkə, təbiət yeni temperatur optimumu hazırlamaqla insana, Homo Sapiensə ikinci belə şans verir, Yerdə daha komfort şərait yaradır. Deməli, qlobal istiləşmə baş versə, biz ondan qorxmalı deyilik, onu məmnunluqla qəbul etməliyik. Belə yanaşmada baxılan prob ‐ lem başqa müstəviyə keçir. Və ən nəhayət, beynəlxalq ekoloji təşkilat ‐ ların mövqeyi diqqəti çəkir. Bu təşkilatların mövqeyinə görə, «İstixana qazlarının azaldıl ‐ ması üçün aparılan mübarizə istənilən halda az xeyir gətirməyəcəkdir. O, enerji‐effektiv texnologiyaları tətbiq, bərpa olunan energeti ‐ kanı inkişaf etdirməklə, iqtisadiyyatın inno‐ vasiya yoluna keçməsinə zəmin yaradır. Hə a iqlimin dəyişməsi problemi olmasa da, bu tələblər aktualdır». Dünya iqtisadiyyatının əsaslandığı üzvi yanacaq əbədi deyil. Gec‐tez o tükənəcəkdir. Kimi buna hazır olacaqdır, kimi də ekoloqların ümumdünya qəsdində olduğunu müzakirə etməklə, heç nəsiz qala ‐ caqdır. Sual budur. Ramiz MӘMMӘDOV, AMEA‐nın akademik H.Ә.Әliyev adına Coğrafiya İnstitutunun direktoru, AMEA‐nın müxbir üzvü, professor ramiz.mamedov@geo.ab.az 68 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|