Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Musiqili teatr – opera tarixən peşəkar bəstə kar yaradıcılığının ilk janrı kimi möv cud olduğu dövrlərdən bəri ən qabaqcıl ideyaların carçısı olmuşdur. Dünya musiqi tarixinə aid tədqiqatlardan məlumdur ki, 1594‐cü ildə Flo‐ rensiyada yaranan opera çox tezliklə başqa ölkələrin də teatr səhnələrini fəth etmişdir. Belə ki, Florensiyada Bardi‐Korsi Kamerata ‐ sının üzvləri olan incəsənət adamları – şairlər, musiqi ifaçıları, müğən nilər, həmçinin sadə musiqisevərlər qədim yunan faciəsini yenidən canlandırmaq üçün yığışırdılar. Onların ilk təcrübəsi olan «Dafna» operası qorunub saxlanılmamışdır, lakin 1600‐cü ildə yaradılan ikinci opera – «Evridika» məşhurlaşmışdır. Florensiyadan sonra opera İtaliyanın Roma, Venesiya, Neapol, Mantuya və digər şəhərlə ‐ rində də meydana gəldi. Sonralar opera müxtəlif ölkələrdə – Fransa, İngiltərə, Alma ‐ niya və s. əvvəl italyan nümunələri əsasında, daha sonra isə özlərinə xas olan milli xüsusiyyətlərlə inkişaf etməyə başladı. İtaliyanın opera incəsənəti çox tezliklə özünün vokal xüsusiyyətləri ilə, məşhur müğən nilərinin ustalıqları ilə bütün dünyanı fəth etdi. XVII əsrin ikinci yarısında, sonra isə XIX əsrdə Avropa mədəniyyətinin bütün mühüm mərkəzləri operanı – bədii sənətlərin bir çox növlərini özündə sintezləşdirən bir incəsənət janrını mənimsəməyə başladı. Bir çox ölkə ‐ lərdə, hər bir xalqa məxsus opera incə sənəti inkişaf etməyə başlayaraq xarakterik cizgilər əldə etdi. XIX yüzilliyin əvvəllərinə qədər İtaliya opera sənəti dünya opera mədəniyyətində hegemon mövqe tuturdu. XIX əsrin əvvəllə ‐ rindən isə fransız opera yaradıcılığı, eləcə də həmin dövrdə Rusiyada da meydana çıxan
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 opera janrı artıq italyan operası ilə rəqabət aparırdı. Quno, Meyerber, Bize kimi fransız bəstə ‐ kar larının, daha sonralar isə Qlinka, Çaykovski, Musorqski, Rimski‐Korsakov, Borodin kimi rus bəstəkarlarının adları bütün dünyada Ros ‐ sini, Verdi kimi məşhur italyan opera bəstə ‐ karlarının adları ilə yanaşı çəkilirdi. Operanın əsrlər boyu inkişafı ərzində müx ‐ təlif üslublar, cərəyanlar, opera formaları mey‐ dana gəlib, mövcud olduğu yüz illər boyu opera öz ətrafına nə qədər tamaşaçı toplayıb. Bu yüzilliklər ərzində operanın palitrası müx ‐ təlif rəngarəng, çalarlarla zənginləşib: hər biri öz keyfiyyətləri, üslub janrları, üslub xüsusiy ‐ yətləri ilə fərqlənən italyan teatrları; öz opera janrını yaradan fransız yarmarka teatrı; Alma ‐ niyada, Veberin bütöv bir mərhələyə və Vaq ‐ nerin reformator operalarına təkan verən ciddi «Freyşüts» zinqşpili... Həyatın siyasi və sosial quruluşundan asılı olaraq hər bir tarixi mərhələ incəsənət sahə ‐ sinə öz dövrünün opera sənətində əks olunan müəyyən dəyişikliklər gətirirdi. Təsadüfi deyil ki, operanı demokratik janr hesab edir və bu janrı geniş kütləyə yönəldiyi və eyni zamanda ictimai həyatın barometri olduğu üçün «qa ‐ baq cıl ideyalar carçısı» adlandırırdılar. Bir çox ölkələrdə öz dövrünün qabaqcıl ideyalarını opera janrında təsdiq etmək, ope ‐ ranın məzmunu, demokratikliyi və onun xalq yaradıcılığı ilə əlaqələrini dərinləşdirmək uğrunda onilliklərlə mübarizə aparılırdı. Opera janrının görkəmli ustadları müxtəlif dövrlərdə bu janra onun məzmununu dərin ‐ ləşdirən, musiqi dilini zənginləşdirən dəyişik ‐ liklər gətirirdilər. Opera sənətinin inkişaf tarixi operanı geniş kütlələrə yönəldərək bu janrı ideya və məz ‐ munla zənginləşdirmək, musiqi ifadə sində bütövlüyə nail olmaq və ədəbi‐bədii sahədə ən yaxşı əsərlərdən geridə qalmamaq məqsədilə həyata keçirilən bir sıra mühüm reformaların şahididir. Bu baxımdan K.V.Qlyuk, V.A.Mot‐ sart, R.Vaqner, A.Dar qomıjski, M.Musorqski və başqalarının reformalarını yada salmaq kifayətdir. Mövcud olduğu yüzilliklər boyu Avro ‐ panın «seria» və «buff» kimi italyan operaları, R.Leonkavallo, C.Puççini P.Maskanyinin verist operaları, fransız «komik» operaları, alman zinqşpili, sonralar isə lirik‐psixoloji rus ope ‐ raları, musiqili dramları, reçitativli opera larla tanış oldu. XX əsrdə opera bir çox dəyişikliklərə məruz qaldı; bu bütün dünyada və xüsusilə də
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 keçmiş Rusiya imperiyasının dövlət qurulu ‐ şunda baş verən dəyişikliklərlə bağlı idi. Siyasi‐sosial dəyişikliklər – 1917‐ci il inqilabı, sovetləşmə – bütün bunlar, təbii ki, bədii yaradıcılığın bütün sahələrinə, o cümlədən ədəbiyyat və incəsənətə təsir etməklə yanaşı, opera janrının da ideya‐obraz məzmununa, tematikasına, süjetinə və musiqi dilinə yeni ‐ liklər gətirdi. Yeni tematika ilə əlaqədar operaya fərqli obrazlar, fərqli vəziyyətlər, müxtəlif həyat səhnələri və kütləvi inqilabi mahnılar geniş şəkildə daxil olmağa başladı. Bu da təbii ki, keçmiş SSRİ‐nin tərkibinə daxil olan respub‐ likalarda yaranmış musiqi əsərlərinin müəllif ‐ lərinin yaradıcılığında öz əksini tapdı. Beləliklə, Azərbaycanda meydana gəlməz ‐ dən əvvəl opera Rusiya və Avropanın bir çox ölkələrində uzun və maraqlı inkişaf yolu keç ‐ mişdir. Amma Azərbaycan bəstəkarları qısa bir zamanda (1908‐ci ildən keçən yüzillik müd ‐ dətində) janrın özünü mənimsəyərək diqqətə ‐ layiq əsərlər yaratmağı və özünəməx sus üsluba malik olan opera nümunələri ilə geniş ümum ‐ avropa arenasına çıxmağı bacar dılar. Bu əsərlər onları fərdi‐milli keyfiyyətləri ilə fərqlənən bir qrup kimi müəyyən ləşdir məyə imkan vermişdir. Opera sahəsində fəaliyyətə başlayan Azər ‐ baycan bəstəkarları öz əsərlərində operalar üçün vacib olan komponentləri – ariya, ariozo, reçitativlər, ansambl, xor və digərlərini tətbiq edərək klassik operanın geniş yayılmış janrına yiyələnməyə çalışmışlar. Hələ ilk operaların təcrübəsiz bəstəkarları bu qədər mürəkkəb bir məsələni yerinə yetir ‐ məyə başlayarkən öz fikirlərini məşhur və sevilən xalq muğamlarının köməyi ilə onlar üçün yeni olan bir janra cəlb etmək qərarına gəldilər. Әsrlər boyu Azərbaycanda səslənən muğamlar çox populyar idi və onları daha çox məşhur xanəndələr ifa edirdilər. Muğam, sözün əsl mənasında, milli musiqi təfəkkü rü ‐ nün ifadəsinə, milli‐mənəvi dəyərlərin daşı ‐ yıcısına çevrilmişdi. Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli öz xalqının poetik ruhunu və bu ruhun estetik köklərini, kütlənin Füzuli faciəsinə qarşı duyduğu mə ‐ həbbəti çox həssaslıqla başa düşmüşdür. Füzuli poeziyasına, qəzəllərə olan meyli, həvəsi təbii şəkildə anlayan bəstəkar öz operalarında muğamlardan uyğun şəkildə istifadə etmişdir. Həyat göstərdi ki, Ü.Hacıbəyli haqlı idi. Mu ‐ ğam ların operada səslənməsi tarixi zərurətdən və estetik tələblərdən irəli gəlirdi. Avropa mədəniyyətində məşhur olan janrın mənimsənilməsi kimi vacib bir məsələni qarşısına qoyan bəstəkar tarixi qanunauyğun ‐ luqlara, bir çox ölkələrin təcrübəsinə uyğun olaraq artıq məşhur və populyar olan janrın köməkliyi ilə öz dinləyicilərini onlara tanış ol‐ mayan incəsənətlə tanış etmişdir. Məhz muğam ‐ lar bu tələblərə cavab verirdi. Bundan başqa, Azərbaycan muğamları Füzulinin yüksək poeziyasından qaynaqlanır, qəzəl kimi poetik janr muğamlar əsasında oxunur. Füzuli poemasını operanın əsas süjet xə i kimi götürən bəstəkar, təbii ki, həyatın mənası, məhəbbət və sədaqət ideyalarını təmsil edən muğamlara müraciət etmişdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, ilk Azərbaycan operala rın da ənənəvi opera ariyalarını əvəz edən muğamla ‐ rın səhnə janrı üçün özünəməx sus neqativ əla ‐ mət ləri də olmuşdur. Məlumdur ki, muğamlar nə qədər psixoloji zənginliyə malik olsalar da, onların məzmu ‐ nun da şəxsiyyətin tipik musiqi təcəssümü öz əksini tapmırdı, daha doğrusu, fərdi əlamət ‐ ləri olan müəyyən bir sima deyil, ümumiy ‐ yətlə, şənlənən və ya kədərlənən insan tərən nüm edilirdi. Və muğam operalarının səsləndiril ‐ məsində iştirak edən şəxslər bu və ya digər dramaturji hadisələrdə çıxış edərək hər hansı bir duyğunun – sevinc və ya kədərin, ümid və ya ümidsizliyin təmsilçisinə çevrilirlər. Ü.Hacıbəyli və M.Maqomayevin operala ‐ rında səslənən bütün muğamlar, məhz bu cür ümumiləşmiş vəziyyəti – hisləri, başqa sözlə desək, qəmi, kədəri, sevinci, məhəbbəti və s. ifadə edirlər. Bir çox bəstəkarlar ayrı‐ayrı vaxtlarda opera səhnəsindəki hadisələri daha hərəkətli, sərbəst, dinamik etməyə çalışmışlar ki, insan‐ lar musiqili teatrlarda real gerçəklikdə olduğu
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|