Ўсимликшунослик маъруза doc
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO’JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QIShLOQ XO’JALIK INSTITUTI q/x.f.n. Z.Mo’minova O’SIMLIKShUNOSLIK 5111005–Kasb ta’limi (Agronomiya (dehqonchilik mahsulotlari turlari bo’yicha)) ta’lim yo’nalishi 4-bosqich talabalari uchun MA’RUZA MATNI Samarqand – 2014 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 2 1. Ma’ruza. Kirish. Dala ekinlarini yetishtirish texnologiyasi Reja: 1. O’simlikshunoslik faniing maqsadi va vazifalari. 2. O’zbekistonda dala ekinlarini yetishtirish texnologiyalarining xususiyatlari. 3. Qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirishdagi asosiy muammolar va ularning yo’nalishlari 4. Dala ekinlarini kelib chiqish markazlari. 5. Dala ekinlarini guruxlanishi ADABIYoTLAR: 1. Karimov I.A., Dexqonchilik taraqqiyoti farovonlik manbai, T., O’zbekiston, 1994, 48 bet. 2. Oripov R. Xalilov N. O’simlikshunoslik. Toshkent, 2006 y. 3. Otaboyeva X.N., va boshq., O’simlikshunoslik. Toshkent,Mehnat,2000, 270 b 4. Zemlya, voda, udobreniya. Toshkent, 1996-107 bet. 5. Posipanov T.S., Rasteniyevodstvo. M.Kolos, 1997 –448 s 6. Pexov A.P., Osnov ы plazmidologii. M., RUDN, 1996-239 s. O’simlikshunoslik fanining maqsadi –ekinlarni, navlarni, duragaylarni biologik xususiyatlari, mintaqaning tuproq –iqlim sharoitiga mos agrotexnik tadbirlar tizimini qo’llab ekologik toza, tannarxi past, sifatli va mo’l –hosil yetishtirish. Yetishtirish texnologiyasining vazifalari, o’simlikning me’yorida o’sib, rivojlanishi, yuqori hosil shakllantirish uchun –ilmiy asoslangan almashlab ekishlarni joriy etish, ekinning eng yaxshi o’tmishdoshdan keyin joylashtirish, tuproqni ishlashda ildiz tizimining yaxshi rivojlanishi uchun optimal suv –havo, oziqlanish rejimini yaratish, organik –ma’danli o’g’itlardan samarali foydalanish, begona o’tlar, kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kurashda integral (uyg’unlashgan) uslublardan foydalanish, ekish uchun Davlat standart (andozali) lari talabiga javob beruvchi urug’lardan foydalanish, ekish muddatlari, me’yorlari, chuqurligini optimallashtirish, o’simlikni o’suv davrida, eng maqbul sug’orish rejimini yaratish, Davlat reyestriga kiritilgan yoki istiqbolli navlar, duragaylarni ekish, hosilni qisqa muddatda, nobudgarchiliksiz yig’ishtirib olish, dastlabki ishlov berish va saqlash tadbirlarini o’z vaqtida hamda sifatli bajarishdir. Qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirish texnologiyasi – yuqori va sifatli tannarxi past, ekologik toza hosil yetishtirishni ta’minlaydigan, ekinlarning biologik xususiyatlari, tuproq – iqlim sharoitiga mos keladigan agrotexnik tadbirlar majmuasidir. Ekinlarni yetishtirish texnologiyasida asosiy va ekishdan oldin tuproqni ishlash, o’g’itlash, urug’ni ekishga tayyorlash, ekish, ekin parvarishi, hosilni yig’ish texnologik tadbirlari barcha ekinlarda bajariladi. Ayrim ekinlarni yetishtirishda ularni o’ziga xos yetishtirish xususiyatlari mavjud bo’lib, ularga dukkakli ekinlar urug’ini inokulyasiya qilish, tolali ekinlar poyasini suvda ivitish tadbirlari kiritiladi. Qishloq xo’jaligida ilmiy texnika taraqqiyotining yutuqlaridan, ekinlarning, navlarning, duragaylarning biologik potensialidan to’la foydalanish, o’simliklarning o’sishi va rivojlanishini boshqarish natijasida ekinlar hosildorligini, yetishtirilgan mahsulot miqdorini oshirish dala ekinlari yetishtirish texnologiyasining asosiy yo’nalishlaridan biridir. Yetishtirish texnologiyasida ekinning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda uning ehtiyojlarini to’la qondirish, dehqonchilik madaniyatini yuksaltirish, mexnatga xaq to’lashni bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida oshirish talab qilinadi. Hozirda qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirish texnologiyasini biologiyalashtirish (agrobiotexnologiya), eroziga qarshi texnologiya, energiyani tejaydigan texnologiya, intensiv texnologiya va boshqa turdagi turli texnologiyalar qo’llanilmoqda. Qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirish texnologiyasida har bir ekinning texnologik xaritalari tuziladi. Har bir dalaning tarixi, agrokimyoviy ko’rsatkichlari, fiotsanitar holati (begona o’tlar, kasalliklar, zararkunandalar), ekinlarning navbatlashishi, navlari ko’rsatilgan, PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 3 dalaning pasporti tuziladi. Tuproq unumdorligi, hosildorlik bo’yicha o’zgarishlar dala pasportiga yozib boriladi. Mulkchilikning turli shakllari rivojlanayotgan davrda bu tadbirlarni amalga oshirish juda muxim. Fan –texnika yutuqlaridan foydalanib hosilni rejalashtirishni asoslash, FARdan, suv sarfi, faol yoki samarali haroratdan, suvdan, o’g’itlardan foydalanish koeffisentlarini oshirish masalalari tuproq –iqlim sharoiti hisobga olingan holda ishlab chiqiladi va takomillashtirib boriladi. Agrotexnik tadbirlarini izchillik bilan, sifatli bajarilishi, texnologik intizomga rioya qilish yuqori va sifatli hosil olishni ta’minlaydi. O’zbekistonda dala ekinlarini yetishtirishda agrotexnologiyani qo’llashda ekinlarni almashlab ekishlarda eoylashtirish, tuproq –iqlim sharoiti, bozorda shu ekin mahsulotiga bo’lgan talab, energiyani, resurslarni tejaydigan, ekologik toza mahsulotni ishlab chiqish talablariga rioya qilinadi. Ekinlarni yaxshi o’tmishdoshdan keyin joylashtirish, bitta ekinning surunkasiga bitta maydonga ko’p yillar davomida ekilishiga yo’l qo’ymaslik muhim agrotexnik tadbirlar hisoblanadi. Tuproq muhitini neytrallashtirish. O’zbekistonda sug’oriladigan yerlarning yarmi (50 %) ga yaqini sho’rlangan yerlardir. Bunday sho’r tuproqlarda Rh – 7 dan ortiq bo’lganda, sho’rlanish darajasiga qarab tuproq sho’ri yuviladi. Tuproq sho’ri kuz, qish fasllarida bir yoki bir necha marta yuviladi. Tuproq muhiti nordon (kislotali) bo’lganda ohaklash o’tkaziladi. Dala ekinlarining asosiy qismi tuproq muhiti neytral Rh –6 –7 bo’lganda yaxshi rivojlanadi, o’sadi. Tuproqni ishlash. Tuproqni asosiy ishlash, ekishdan oldin va o’suv davrida ishlash tadbirlari o’tkaziladi. O’g’itlash – asosiy, ekishdan oldin, ekish bilan bir vaqtda, ekishdan keyin (oziqlantirish) o’tkaziladi. Organik va ma’danli o’g’itlarning me’yori, solish usuli, muddatlari, turlari tuproq unumdorligi, ekin turi, biologiyasi, rejalashtirilgan hosil miqdoriga bog’liq bo’ladi. Ekinlarni yetishtirish texnologiyasida, xaritasida aniq ko’rsatiladi, belgilanadi. Ekish. Urug’larni ekishga tayyorlashda serhosil, kasallik, zararkunandalar va tashqi muxitning noqulay omillariga chidamli, davlat reyestriga kiritilgan navlarni urug’lari tanlanadi. Urug’lar ekishdan oldin tozalanadi, saralanadi, fitosanitar holati yaxshilanadi va Davlat andozasi talabiga javob beradigan holatga keltiriladi. O’zbekiston sharoitida ekinlar bahorda, yozda, kuzda, qishda ekilishi mumkin. Ekish muddatlari ekin turi, navi, ekilish maqsadi va biologiyasiga bog’liq bo’ladi. Tur, nav, duragay biologik xususiyatlaridan kelib chiqib xar bir tuproq –iqlim mintaqasi uchun eng maqbul ekish muddatlari aniqlanadi. Uzun kunli, donli ekinlar urug’lari 1 –2 0 S haroratda una boshlaydi, maysalari 3 –8 0 S sovuqqa bardosh beradi. Bu o’simliklar erta bahorda ekilishi mumkin. Kuzgi ekinlar tuplanish fazasida past haroratga chidamli bo’ladi. Shuning uchun ular shunday muddatda ekilishi kerakki, doimiy sovuqlar tushguncha ular tuplanib olishlari kerak. Kuzgi ekinlar qish tushguncha 40 –60 kun qolganda, O’zbekiston sharoitida sentyabrining oxiri oktyabr oyida ekilishi tavsiya etiladi. Qisqa kun o’simliklari issiqsevar, urug’lari 8 –12 0 S unib chiqadi, maysalari –1 0 S sovuqda nobud bo’ladi. Bu ekinlarni ekishda tuproq harorati shuningdek kalendar muddatlar hisobga olinadi. Lalmikorlikda ekish muddatlari tuproqdagi namlikka, yog’ingar-chiliklarning boshlanishiga bog’liq holda belgilanadi. Ekish usuli, me’yori ekindan olinadigan mahsulot turiga bog’liq bo’ladi. Bitta ekinni o’zi don urug’ yoki ko’k massa uchun ekilishiga qarab turli me’yorda, qalinlikda ekiladi. Ekish muddatlari tuproqning mexanik tarkibi, sizot suvlarni joylashish chuqurligiga bog’liq xolda o’zgarishi mumkin. Mexanik tarkibi yengil, qumoq tuproqlar tez isiydi, loy PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 4 tuproqlar aksincha sekin isiydi, sizot suvlar uzoq joylashgan tuproqlar tez yetiladi, yaqin joylashgan tuproqlar kech yetiladi. Shunga ko’ra bir xo’jalikni o’zida ham ekinlar dala щ aroiti hisobga olinib turli muddatlarda ekilishi mumkin. Ekinlar keng qatorlab, tor qatorlab, qatorlab, yoppasiga, lenta usulida, qo’shib ekilishi mumkin. Ekish usullari ekinning turi, navi, biologik xususiyatlari, ekilish maqsadi, dalaning begona o’tlar bilan ifloslanishi hisobga olinib belgilanadi. Ekish me’yorlari mln.urug’ gektariga yoki kg, s, t gektariga ko’rinishda beriladi va 1000 urug’ vazni hisobga olinadi. Ekish chuqurligi urug’ning katta –kichikligiga, tuproq namligi, mexanik tarkibi, urug’pallani tuproq yuzasiga olib chiqishiga bog’liq bo’ladi va 1 –2 dan 6 –12 sm o’zgaradi. Ekin parvarishi. Qator oralarini yumshatish, qatqaloqni yo’qotish, ma’danli va organik o’g’itlar bilan oziqlantirish, begona o’tlar, kasalliklar, zararkunandalarga qarshi kurashish, retardantlar, biologik faol moddalarni qo’llash singari texnologik tadbirlar ekin parvarishiga kiritiladi. Ekin parvarishi, ekin, nav, duragay biologik xususiyatlari, olinadigan mahsulot turiga bog’liq holda o’tkaziladi. Hosilni yig’ishtirish muddatlari, usullari ekinzor holati, qo’llanilgan texnologik tizimga bog’liq holda o’tkaziladi. Bunda defoliasiya desikasiya, senikasiya tadbirlari o’tkazilishi mumkin. Qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirishdagi asosiy muammolari va ularning yo’nalishlari. Fan –texnika inqilobi davrida qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirishda kimyoviy vositalar, mexanizasiyalash, meliorasiyalashdan yuqori darajada foydalanish, biosferani ifloslanishiga, tuproqni sho’rlanishiga, eroziya jarayonlarini rivojlanishiga, ma’lum miqdordagi (s, t) mahsulotni yetishtirishda harajatlarni, mehnat vositalarining narxini oshib ketishiga, suv va energiya resurslarini taqchilligiga sabab bo’lmoqda. O’zbekiston Respublikasida ham qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirishda mo’l va sifatli hosil olish bilan birgalikda tuproq unumdorligini oshirish, kimyo vositalaridan foydalanishni optimallashtirish, suvdan tejab foydalanish, sug’orishning yangi usullarini (yomg’irlatib, tomchilatib, tuproq osti) ishlab chiqarishga joriy etish, qurg’oqchilikka, sho’rga, kasalliklar, zararkunandalarga, tabiatning boshqa noqulay omillariga chidamli navlarini amaliyotga joriy etish, organik va ma’danli o’g’itlardan foydalanish samaradorligini oshirish muammolarini hal etish lozim bo’ladi. Dala ekinlari mahsulotlarini yetishtirishda energetika muammosi dolzarb bo’lib bormoqda. Mexanizasiya, sug’orish, o’g’itlarni solish, pestisidlarni qo’llashda energetik resurslarni sarfi keskin ortmoqda. Hozirgi paytda o’simlikshunoslik mahsulotlarini yetishtirishda sarflangan energiyaga nisbatan mahsulot ko’rinishidagi energiya 2 –5 barobar ko’p. Ammo qo’shimcha hosil olish uchun ko’proq energiya sarflashga to’g’ri keladi. Rivojlangan mamlakatlar AQSh va Yaponiyada qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligini keyingi yillarda 1,2 –1,5 barobar oshsada, bir gektarga safrlangan, energiya sarfi 3,5 –5,1 barobar ortgan. Qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini ikki barobar oshirish hozirda qo’llanilayotgan texnologiyalar bo’yicha katta miqdordagi energiyani sarflashni talab qiladi. Zamonaviy agrotexnologiyalar tabiiy yoqilg’idan foydalanishga asoslangan. Tabiiy yoqilg’ilarning zahiralari esa juda cheklangan. Ayniqsa XXI asrda ekinlarni yetishtirishda tabiiy yoqilg’ilarning taqchilligi ortib boradi. Energiya manbalari narxining oshishi o’simlik mahsulotlarini narxini oshishiga olib keladi va qishloq xo’jaligini jadal usulda rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Intensiv don almashlab ekishlari, tuproqqa ko’p miqdorda azotli o’g’itlardan solish, serhosil ammo kasalliklarga immuniteti past donli ekinlarni navlarini keng tarqalishi kasalliklarini (ayniqsa zamburug’) zarar keltirish darajasini oshishiga olib keladi. Ayrim rivojlangan mamlakatlarda pestisidlar keng qo’llanilsada, kasallik va zararkunandalar tomonidan yetkazilayotgan zarar oshib bormoqda. Kelib chiqishi bir xil bo’lgan, intensiv tipdagi sermahsul navlarning keng tarqalishi, ularda murtak plazmasining bir xilligi tufayli tez kasallanish xavfini saqlab qoladi. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 5 Shuning uchun XXI asrda qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligini ortishi yangi texnologiyalarni ishlab chiqish, dehqonchilik madaniyatini oshirish, ekinlar mahsuldorligini oshirishni talab qiladi. Buning uchun eroziyaga qarshi kurash, ekinlarni uyg’unlashgan himoya qilish, azotni biologik fiksasiya qilish samaradorligini oshirish, sug’orishni ishlab chiqish hamda ularni amaliyotga joriy etish talab qilinadi. Yangi navlar, duragaylarni yaratishda juda ko’p xilma –xil genotiplardan foydalanish, gen injeneriyasi, biotexnologiya yutuqlarini amaliyotga joriy etish qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirishda qo’llash keng tarqaladi. Atmosfera azotini biologik fiksasiya qilishda dukkakli ekinlarni ekish bilan birgalikda dukkakli bo’lmagan qo’ng’irboshsimon – sholi, makkajo’xori, bug’doy, oqjo’xori ekinlarini azotni fiksasiya qiladigan mikroorganizmlar bilan simbiozi yaratish muammosi hal qilinmoqda. Buning uchun gen injeneriyasi yutuqlaridan keng foydalanilmoqda. Ekin turlari o’zlarining shakllangan ob-havo sharoitiga, tur, nav, genotipiga mos faol harorat talab qiladi. Ekinlarni yetishtirishda ijobiy harorat +1 0 S, faol harorat 10 0 S boshlab hisoblanadi. Samarali harorat har bir ekinning turi, rivojlanish fazasi, naviga bog’liq bo’lib 5 0 S dan (kuzgi bug’doy) 13-14 0 S (ingichka tolali g’o’za) boshlab hisoblanadi. Har bir o’simlikning ma’lum rivojlanish davri yoki o’suv davri uchun tegishli miqdordagi faol harorat talab qilinadi. Ontogenez (o’suv davri) davrini o’tash uchun sholining ertapishar navi uchun 2200 0 S (Santaxezskiy) kechpishar navi (UzROS 7-13) uchun 3200 0 S harorat talab qilinadi. Soyaning shonalashdan dukkaklarni hosil bo’lish fazasigacha 400 0 S faol harorat yig’indisi talab qilinadi. Tegishli foydali (faol) haroratni olmasa navbatdagi faza boshlanmasligi yoki ekin pishib yetilmasligi mumkin. Ekinlar genotipining shakllanishiga atrof muhit, ekologiya katta ta’sir ko’rsatadi. Madaniy o’simliklarni kelib chiqishi markazlari (8 ta) xaqidagi ta’limotni mashxur rus olimi N. I. Vavilov (1887-1943) yer yuzidagi o’simliklarning nav boyliklarini o’rganish natijasida yaratadi. Yana bir taniqli rus olimi P. M. Jukovskiy, N. I. Vavilov ta’limotini rivojlantirib madaniy o’simliklarning kelib chiqishi va shakllanishining 4 markazini aniqladi. Hozirda madaniy o’simliklarning kelib chiqish va shakllanishining 12 markazlari mavjud. Xitoy –Yapon markazi. Bu markazda Xitoy birlamchi, Yapon markazi Xitoy markazining ta’sirida hosil bo’lgan. Xitoy, Koreya, Yaponiyaning subtropik mintaqasida joylashgan bu markaz madaniy o’simliklarning turlariga boyligi bilan ajralib turadi. Tariq, qo’noq, marjumak, soya, yumshoq bug’doy, nasha, sabzavot, efir moyli, bo’yoq beruvchi va dorivor ekinlarning ko’pchiligi shu markazdan kelib chiqqan. Indoneziya – Janubiy Xitoy markazidan - suli, shakar qamish, sag va kokos palmasi, meva va sabzavot ekinlari kelib chiqqan. Avstraliya markazidan - sholi, g’o’za, sebarga, tamaki, evkalipt, akasiya va sitrus o’simliklarining ko’p turlari kelib chiqqan. Hindiston markazidan - sholi, hind bug’doyi, g’o’zani turlari, shakar qamish, no’xat, kunjut, kanop, hind nashasi, sabzavot, efir moyli, bo’yoq, dorivor o’simliklar kelib chiqqan. Markaziy Osiyodan (Tojikiston, O’zbekiston, Afg’oniston) yumshoq bug’doy, pakana bug’doy turlari, ko’k no’xat, mosh, yasmiq, no’xat, tolali nasha, maxsar, hashaki dukkaklar, afg’on javdari, qovun, zig’ir, kariandr kelib chiqqan. Javdar, kunjut, maxsarning ikkilamchi vatanidir. Old Osiyo markazi (Tog’li Turkmaniston, Eron, Kavkaz orti, Kichik Osiyo, Arab yarim oroli)dan – suli, arpa, bug’doy turlari, javdar, zig’ir, ko’k no’xat, beda, sabzavot va meva ekinlari kelib chiqqan. O’rta Yer dengizi markazi (Misr, Suriya, Falastin, Gresiya, Italiya, va O’rta Yer dengizi sohilida joylashgan davlatlar)– suli, arpa, qattiq bug’doy va boshqa turlar, zig’ir, karam, lavlagi, sabzi, sholg’om, turp, piyoz, sarimsoq, ko’knor, oq xantal ekinlarining vatanidir. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 6 Afrika markaziga Abissiniya (Efiopiya) gen markazi kiradi. Bu markazdan jo’xori turlari, tariq, kanakunjut, sholi, bug’doy turlari, moyli palma, dukkakli ekinlar, kunjut, kofe, g’o’za, tarvuz ekinlari kelib chiqqan. Yevropa – Sibir markazi – tolali zig’ir, duragay sebarga, bedaning turlari, kandir, xmel, amur uzumi, yovvoyi olma, nok, sabzavot ekinlarining vatanidir. Markaziy Amerika (Meksika, Gvatemala, Kosta – Rika, Gonduras, Panama) markazi – makkajo’xori, loviya, qovoq, ingichka va o’rta tolali g’o’za turlari, shirin kartoshka, maxorka, ko’p yillik o’simliklar vatanidir. Janubiy Amerika – kartoshka, tamaki, kungaboqarning ayrim turlari ko’p yillik arpa, chatnaydigan makkajo’xori, pomidor ekinlarining kelib chiqish markazidir. Shimoliy Amerika – arpa turlari, lyupin, kungaboqarning 50 ga yaqin turlari, sabzavot, rezavor o’simliklar, uzumning vatanidir. Muhokama uchun savollar. 1. Qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirish texnologiyasining maqsadi, vazifalari qanday? 2. Ekinlarni yetishtirishda qanday agrotexnik tadbirlar qo’llaniladi va ularni xususiyatlari? 3. Ekin parvarishi, texnologik intizom nima? 4. Qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirishda qanday muammolar mavjud va XXI asrdagi texnologiyalarni xususiyatlari? Tayanch iboralar. Yetishtirish texnologiyasi, jadal texnologiya, ekin parvarishi, yetishtirishning o’ziga xos xususiyatlari, energetik muammo, gen injeneriyasi, biotexnologiya, eroziya, meliorasiya, mexanizasiya, pastisidlar, ekinlarni integral himoya qilish, genotip, sho’rga chidamlilik, tuproq muhitini neytrallash, ohaklash, sho’r yuvish, ekish muddati, ekish me’yori, usuli. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|