Sinf: 11 Fan: Biologiya Mavzu: biologik tizimlar

Darsning borishi :
Tashkiliy qism: 1. Salomlashish. 2. Davomadni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Organizmlaming tashqaridan qabul qilgan oziq moddalari ovqat hazm qilish sistemasida muayyan mexanik va kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi va o‘zlashtiriladi, ulaming modda va energiya almashinuvi jarayonida ishtirok etishidan hosil boMgan qoldiq moddalar ayirish organlari yordamida ajratib chiqariladi.Bir hujayrali hayvonlarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan qoldiq moddalar va ortiqcha suv qisqaruvchi vakuolalar yordamida tashqariga chiqariladi.Infuzoriyalilarda ayirish a’zosining tuzilishi biroz murakkablashgan, har bir qisqaruvchi vakuola — yig ‘uvchi uzun naycha, pufakcha va chiqarish naychasidan iborat. Ortiqcha suv va keraksiz moddalar y ig ‘uvchi naycha orqali vakuola pufakchasiga yig ‘iladi. Pufakcha devori qisqarib, chiqarish naychasi yordamida tashqariga chiqarib yuboriladi. Molluskalarda ayirish sistemasi tasmasimon buyraklardan iborat. Buyraklaming tuzilishi halqali chuvalchanglaming metanefridiylariga o'xshash boiadi. Kipriklar bilan qoplangan voronkasimon uchi yurak oldi bo‘lmasiga, ikkinchi uchi esa mantiya bo‘shlig‘iga ochiladi. Metanefridiylaming bir uchi yurak oldi bolmasiga tutashishi qon tarkibidagi moddalar almashinuvining qoldiqlarini diffuziya natijasida ajratib olib, mantiya bo‘shlig‘iga chiqaradi. Molluskalarda ayirish tizimi bilan qon aylanish o‘rtasida bog‘liqlik vujudga kelgan.Boshskeletsizlarda ayirish tana b o ‘ylab joylashgan metanefrediylardan iborat. Har bir metanefrediy tana b o ‘shlig‘iga va umumiy teshik orqali jabra oldi b o ‘shlig‘iga ochiladi. Baliqlarda ayirish bir ju ft tasmasimon buyraklardan iborat bo`lib, umurtqa p og‘onasining yon tomonida joylashgan. Mazkur buyraklarning old qismi
faqat embrional davrda ahamiyatga ega boMib, yetuk baliqda rudimentga aylangan. Boshlangi`ch buyrak sodda tuzilgan, kalta kanalchalardan iborat va qon aylanish sistemasi bilan bog`lanmagan. Ayirish mahsulotlari tana b o ‘shligMga va u yerdan tashqariga chiqariladi. Halqali chuvalchanglardan ko‘p tuklilar ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Metamorfoz bilan rivojlanadi. Kam tuklilar germafrodit (ikki jinsli), lekin ikkita chuvalchang bir-birini urugMantiradi.Molluskalardan ikki pallalilar ayrim jinsli, lekin jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Sudralib yuruvchilaming jinsiy organlari erkaklarida bir juft urug‘don va urug‘ nayi, urg‘ochilarda esa bir ju ft tuxumdon va tuxum yoMidan iborat. Ulardan boshlab ichki urugManish boshlanadi, y a’ni tuxum hujayra va spermatozoidning qo‘shilishi tuxum yo`lida sodir boMadi. UrugMangan tuxum oqsilli boMib, ohak po‘st bilan o‘ralib kloakaga, u yerdan esa tashqariga chiqariladi. Metamorfozsiz rivojlanadi.Ayrimlari esa tirik tug‘adi.