Sinf: 11 Fan: Biologiya Mavzu: biologik tizimlar

Darsning borishi :
Tashkiliy qism: 1. Salomlashish. 2. Davomadni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Deyarli barcha hayvonlar tayyor organik modda hisobiga oziqlanadi.Oziqlanish jarayonida bu moddalar murakkab o‘zgarishlarga uchraydi va organizm uchun zarur boMgan moddalarga aylanib, qurilish materiali sifatida sarflanadi yoki oxirgi mahsulotlargacha parchalanib energiya hosil qiladi. Hayvonlarda oziqni qabul qilish, maydalash, hazm shirasini ishlab chiqish va o‘zlashtirish hazm qilish a ’zolar sistemasida amalga oshadi.Bir hujayraliorganizm-amyobalar oziq moddalami soxta oyoqlari yordamida qamrab olib, sitoplazmadagi suyuqlikdan hazm shirasi hosil boMishi natijasida oziq hazm boMadi. Hazm shirasitarkibida oqsil,yog‘,uglevod va nuklein kislotalami parchalaydigan fermentlar mavjud.Ular o`lja tarkibidagi mazkur yuqori molekulali moddalami aminokislotalar, yog‘ kislotasi, glitsirin, glukoza va nukleotidlargacha parchalaydi. Infuzoriyalarda oziqlanish biroz murakkabroq. Ular tanasining yon tomonida maxsus teshikcha, teshikcha tubida og`iz teshigi, atrofida esa kiprikchalar joylashgan. Og`iz teshigi qisqa halqum bilan tutashgan. Halqum tubida hazm qilish vakuolasi hosil bo`ladi. Oziqning hazm boMmagan qismi esa maxsus chiqaruv teshigi orqali tashqariga chiqariladi. Molluskalaming ovqat hazm qilishi halqali chuvalchanglamikiga o ‘xshaydi. Ulardan boshlab halqumida muskulli til, tilning ustida mayda tishchalar hosil bo`lgan. Hazm qilishda ishtirok etadigan bezlaming faoliyati
ortadi. Jigar ishlab chiqaradigan suyuqlik oshqozonga quyiladi, bir juft so`lak bezlarining yo`llari esa halqumga ochiladi.Ovqat hazm qilish sistemasi ogMz, qizilo'ngach, oshqozon (sodda yoki murakkab),ingichka, yo‘g‘on va to ‘g ‘ri ichakdan iborat. Ichaklarning oMchami kattalashgan. Ayniqsa, kor'ichak uzaygan.Chuvalchangsimon o‘simta ham ovqat hazm qilishda qatnashadi. Hazm bo`lmagan oziq anal teshigi orqali tashqariga chiqariladi. Sutemizuvchilar ovqat hazm qilish sistemasida idioadaptatsiya yoMida tishlarning ixtisoslashuvi, oziq manbayiga ko‘ra oshqozonning soddalashuvi yoki murakkablashuvi vujudga kelgan.Murakkab oshqozon kavsh qaytaruvchi ju ft tuyoqlilarda boMib, ular oziqlanadigan oziq asosan qiyin hazm boMadigan kletchatkalardan iborat. Kavsh qaytaradigan hayvonlarda bunday oziqning hazm boMishi oshqozonda saprofit holda yashaydigan alohida bakteriyalar va infuzoriyalar hayotiy faoliyati hisobiga amalga oshadi. Ya’ni ular kletchatkani yumshatib, bijgMtib, hazm qiladigan holatga keltiradi. Oshqozonda bakteriyalar va infuzoriyalar tomonidan ishlov berilgan oziq og`iz b o ‘shlig`iga luqma shaklida qaytarilib, oziq tishlar yordamida maydalanadi va qaytadan yutiladi. Oziq oshqozon shirasi,keyin o`t suyuqligi va oshqozon osti bezining shirasi ta ’sirida hazm bo`ladi. Shunday qilib, umurtqalilar hazm sistemasining evolutsiyasi murakkab yoMni bosib o`tgan, avval ichak nayining shakllanishi, keyinchalik turli bo`limlarga bo`linadi