Sinf: 11 Fan: Biologiya Mavzu: biologik tizimlar

Darsning borishi :
Tashkiliy qism: 1. Salomlashish. 2. Davomadni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Nafas olish barcha tirik organizmlaming hayoti uchun muhim jarayon sanaladi.Tirik organizmlaming yashash muhiti anaerob (kislorodsiz) va aerob (kislorodli) boMishi m a’lum. Evolutsiya davomida dastlabki tirik organizmlar anaerob sharoitda yashagan, moddalar almashinuvining kislorodsiz parchalanish bosqichidagi kabi glikoliz va bijg‘ish natijasida hosil bo`ladigan kam miqdordagi energiya hisobiga yashagan. Atmosferada kislorod miqdorining ortishi kislorod bilan nafas oluvchi organizmlaming paydo bo`lishiga sabab bo`ladi. Kislorod bilan nafas olish hisobiga moddalaming oxirigacha parchalanishi va hosil boMadigan energiya miqdorining ortishi evolutsiya jarayonini tezlashtiradi Sutemizuvchilarda nafas yoMlari kiprikchali epiteliy bilan qoplangan. Ular ovqat hazm qilish sistemasidan to ‘liq ajralgan va faqat halqum qismida kesishadi. Bronxlar k o ‘p marta tarmoqlanib, bronxiolalar va alveolalar o ‘pka pufakchalari bilan tugaydi. Alveolalar devori bir qavat epiteliydan iborat b o ‘lib, kapillarlar to ‘ri bilan o ‘ralgan. Alveolalaming soni turli sutemizuvchilarda har xil bo‘ladi. Ular hisobiga gaz almashinuvi sathi kengayadi. Ko‘krak bo‘shlig‘i qorin b o ‘shlig‘idan diafragma bilan ajralib turadi. Diafragmada muskul to`qimasi yaxshi rivojlangan b o ‘lib, nafas olish harakatlarida juda muhim ahamiyatga ega. Organizmlaming embrional rivojlanishida qon va qon aylanish sistemasining a ’zolari mezodermadan rivojlanib, oziq modda, kislorod va ayirish mahsulotlarini tashish vazifasini bajaradi.Umurtqasiz hayvonlarning qon aylanish sistem asidagi evolutsion o ‘zgarishlar. Tuban umurtqasiz hayvonlar (g‘ovaktanlilar, kovakichlilar,yassi chuvalchanglar)da qon aylanish sistemasi y o ‘q. Ularda kislorod va oziq moddalar tanaga diffuziya y o ‘li bilan tarqaladi.Qon aylanish sistemasi dastlab halqali chuvalchanglarda paydo boMgan. Ularda qon tomir sistemasi tana b o ‘ylab ketgan orqa va qorin qon tomiridan iborat. Ular o'zaro halqa qon tomirlari bilan tutashgan.Qon orqa qon tomiridan oldinga, qorin qon tomiridan orqaga oqadi.Halqum atrofidagi halqa qon tomirlari qisqarib, «yurak» vazifasini bajaradi. Qon yirik qon tomirlaridan mayda qon tomirlariga, ulardan esa kapillarlarga oMadi. Terida kislorod bilan to ‘yinadi.Qoni qizil, lekin temir gemoglobin tarkibida emas, balki plazmada erigan holda bo`ladi.Qon aylanish sistemasi yopiq.Umurtqali hayvonlaming qon aylanish sistemasidagi evolutsion o‘zgarishlar.Xordali hayvonlarda qon aylanish sistemasining filogenezi yaqqol k o ‘zga tashlanadi. To‘qima va a ’zolaming kislorod hamda oziq moddalar bilan toMiq ta’minlanishi moddalar almashinishining jadallashishiga va energiyaning ortishiga sabab boMadi. Bu esa evolutsiyani tezlashtiradi. Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlik hayvonlari bo‘lib, qon suyak ko‘migi va taloqda ishlab chiqiladi. Ulaming yuragi ikkita bo`lmacha va bitta qorinchadan iborat