ŞİRİn bünyadova

 
236 
 
ailələrin  işlərini  yüngülləşdirmək  məqsədilə  öz  uşaqlarına  pul 
müqabilində dayə tutduqları məlumdur.  
Beləliklə, onu deyə bilərik ki, orta əsrlərdə varlı təbəqəyə məx-
sus  ailələrdə  uşağa  dayə  tutulurdu.  Dayəlik  bir  sosial  institut  kimi 
geniş  təbəqələşmənin  mövcudluğu  ilə  səsləşərək  iqtisadi  cəhətdən 
tam təmin olunmuş ailələrdə baş tuturdu. Yaxşı dayə uşağın inkişa-
fında  mühüm  rola  malik  olurdu.  Mehribançılıq  göstərmək,  uşağa 
qarşı  münasibətdə  şəfqətli  olmaq  dayələrin  ən  əsas  fərqləndirici 
keyfiyyətlərindən idi. Onlar ailədə uzun müddət qala bilərdilər. Da-
yə  kəlməsinə  xüsusən  orta  əsr  müəlliflərinin  əksəriyyətinin  əsərlə-
rində rast gəlinməsi  bir daha dayə haqqındakı söylədiyimiz fikirləri 
təsdiqləyir.  
SÜNNƏT 
Azərbaycan xalqının etnoqrafik irsinin öyrənilməsində ailə mə-
sələləri  mühüm  rol  oynayır.  Xüsusən  uzun  zamanlardan  bəri  icra 
olunan  müxtəlif  adətlər  zaman  keçsə  də,  yaşamaqda  davam  edir. 
Ailədə  oğlan  uşağının  olması  daha  çox  arzu  edilən  hal  olmuşdur. 
Azərbaycan  ailələrində  oğlan  uşağı  anadan  olduqdan  sonra  onun 
sünnət  olunması  orta  əsrlərdə  əsas  adətlərdən  biri  sayılırdı.  Ümu-
miyyətlə,  sünnət  bir  adət  halını  almış,  uşaqlara  ya  lap  körpəlikdə, 
yaxud da bir qədər böyüdükdən sonra tətbiq olunurdu. Sünnət adəti 
müsəlman əhalinin nəinki qədim dövrlərdə, elə indi də etməsi vacib 
sayılan  davranışlarındandır.  Hər  bir  ailədə  oğlan  uşağı  olduqda  və 
zamanı gəldikdə onun sünnət olunması qayğısına qalırlar. Bu da öz 
növbəsində bir sıra ayinlərin icra olunmasını zəruri edir. 
Məlum olduğu kimi, sünnət etmə adəti hələ islama qədər müx-
təlif  xalqlar  arasında  yayılmışdı.  Bu  barədə  yazılı  məlumat  e.ə.  V 
əsr  yunan  tarixçisi  Herodotun  «Tarix»  əsərində  də  öz  əksini  tap-
mışdır. Deməli, bu onu göstərir ki, sünnət qədimlərdən mövcud olan 
bir adətdir. Bu barədə Herodot yazır: «yalnız misirlilər və bu adəti 
onlardan mənimsəyən xalqlar sünnət edirlər». Müəllif bunu onların 
təmizlik üçün etdiklərini də söyləyir (2, 91). Sünnətin tarixini istər 

---

 
237 
 
ölkəmizdə və istərsə də, dünya xalqlarında tam dəqiqliklə müəyyən-
ləşdirmək mümkün olmasa da, qədim Misir piramidalarında tapılan 
mumiyaların sünnətli olduğu məlum olmuşdur. Bu da sünnətin hələ 
e.ə.  6000  il  əvvəllərə  gedib  çıxdığını  söyləməyə  əsas  verir. 
Misirlilərlə bərabər, babillilər də sünnət edilmişlər (3).  
Orta əsr mənbələrində az da olsa, sünnət adəti barədə müəyyən 
qeydlər vardır. Məsələn, orta əsr müəllifi Şihab əd-din Məhəmməd 
ən-Nəsəvi  Şirvanşahın  öz  oğlunu  sünnət  etdirdiyini  qeyd  edir  (1, 
222). Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunci «Tarix-i aləm-arayi əmini» əsə-
rində oğlu olmuş hökmdarın (Yaqubun) Təbrizdə böyük şənlik (toy) 
keçirdiyini söyləyir və sonra sünnət mərasimi (toy) zamanı hədiyyə-
lər  gətirildiyini  qeyd  edir  (11,  66;74).  Təsadüfi  deyildir  ki,  Azər-
baycan xalqı arasında sünnət mərasimi həm də kiçik toy adlanır. 
Sünnət adəti barədə Füzuli yazır: 
 
Çün surət ilə dönüb zəmanə, 
On yaşinə yetdi ol yeganə; 
Atasına müqtəzayi-adət 
Fərz oldu ki, onu edə sünnət. 
Cəm etdi əhaliyi-diyari, 
Hər sahibi–izzü etibari (6, 53). 
 
Buradan məlum olduğu kimi, on yaşına çatmış uşaq sünnət olu-
nurdu. Maraqlıdır ki, bu yaş oğlan uşağının nisbətən böyük olduğu 
bir vaxtdır. Bu şer parçasından aydın olur ki, sünnət zamanı böyük 
mərasim təşkil olunur və buraya çoxlu qonaqlar dəvət olunur. 
Xaqani yaradıcılığında da sünnət haqqında deyilir: 
Onunla bir işə başlasan, gərək 
Sən uşaq olasan, o isə dəllək. 
Əvvəlcə o qoyar ağzına şəkər, 
Sonra bədənindən bir parça kəsər (4, 268). 
 

---

 
238 
 
Göründüyü kimi, uşaqların sünnət zamanı başını qarışdırmaq və 
ağrını  unutdurmaq  məqsədilə  onlara  şəkər  verir,  sonra  isə  əməliy-
yata başlayırdılar.    
XVII  əsr  Azərbaycan  şairi  Məsihi  sünnətin  doqquz  yaşına 
çatmış oğlanlara edildiyini belə qeyd edir: 
 
Doqquz yaşa ta yetirdilər sal, 
Pəs ol güli-baği-cahü miknət, 
Meyl eylədi oğlun edə sünnət. 
Cəm etdi əazimü əali, 
Yığdurdu əfaximü əhali.  
 
Müəllif  hətta  sünnətlə  əlaqədər  bir  həftə  ziyafət  verildiyini  də 
sözlərinə əlavə etmişdir (16, 51-52). 
Tibb elmi müasir dövrdə də fimoz olmuş körpə oğlan uşaqlarına 
sünnət  edilməni  vacib  sayır.  Bu  baxımdan  da  zəruri  tibbi  göstəriş 
olarsa,  həmin  xəstəlik  zamanı  körpə  yaşlı  çağaları  belə  sünnət  et-
mək olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, ibtidai cəmiyyətdə də yetkinlik 
çağına  çatmış  oğlanlara  təqdis  mərasimi  zamanı  sünnət  edilməsi 
tarixdən məlumdur. Maraqlıdır ki, bu əməliyyat yetkinlik yaşına qə-
dəm qoyan oğlanlara onların fiziki dözümlülüyünü yoxlamaq məq-
sədilə  tətbiq  edilirdi.  Bu  adət  ibtidai-icma  quruluşunda  yaşayan 
müxtəlif  tayfalarda  icra  olunmuşdur.  Sonrakı  dövrlərdə  də  bir  sıra 
xalqlarda qalmışdır və xüsusən müsəlmanlarda onun icrası zərurətə 
çevrilmişdir.  Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  müsəlman  olmayan 
xalqlarda, məsələn yəhudilərdə də sünnət adəti hələ də mövcuddur.  
Aydındır ki, uşağa qarşı bu cür davranış ana və ata üçün daxilən 
bir  ağırlıq  gətirir.  Onun  icrası  valideynlərdə  təbii  olaraq  daxili 
həyəcan doğurur. Lakin buna baxmayaraq, adət halını aldığına görə 
insanların  şüurlarında  elə  yerləşmişdir  ki,  heç  kəs  bu  adətə  qarşı 
çıxmır  və  etiraz  belə  etmir.  Əksinə,  zamanı  gəldikdə  valideynlər 
özlərində  lazımi  cəsarəti  tapırlar.  Ətrafdakılar  tərəfindən  o  qədər 
təsirlər  olur  ki,  hətta  sünnət  olunmayanlar  müsəlman  kimi  qəbul 
edilmir.  Bu  fikir  kökündən  yanlışdır.  Belə  ki,  yuxarıda  da  qeyd 

---