ŞİRİn bünyadova

 
223 
 
öyrədilirdi.  Dinlə  bağlı  xüsusiyyətlərdən  biri  də  ailədə  namaz  qıl-
maq, oruc tutmaq, zəkat vermək və s. də ailə tərbiyəsində təbliğ edi-
lirdi. Ailə daxilində uşaq özünüdərkə başlayır. İslam dini dəyərləri-
nin uşaqlara da başa salınması və qəbul etdirilməsi bir az da böyü-
dükdən sonra uşağın həyatına ailə ilə bərabər həmçinin mədrəsələr 
də daxil olurdu. Mədrəsələr yeni mühit yaradır, ailədən uzaq, lakin 
ailə qədər əhəmiyyətli bir ocaq rolunu oynayırdı. Məişətdə aşılanan 
müəyyən hərəkətlər və vərdişlər bütövlükdə davranış  mədəniyyəti-
nin formalaşmasını təmin edir.  
 
 
                                          
     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
DAYƏLİK 
Ailə  və  ailə  məişəti  problemi  etnoqrafiya  elminin  tədqiqat  ob-
yektinə daxil olan əsas məsələlərdən biridir. Ailə məsələlərində qız-
bəyənmə, elçilik, nikah, toy, dəfn və başqa mərasimlərlə bağlı çox-
əsrlik adət və ənənələr onların inkişaf mərhələləri və baş verən bir 
sıra dəyişikliklər öz əksini tapır. Əsrlərin  sərhəddini aşaraq bu gü-

---

 
224 
 
nümüzədək gəlib çatan adət və ənənələrimiz olduqca rəngarəng və 
zəngindir. Lakin ailənin hərtərəfli öyrənilməsi üçün onun funksiya-
larından biri olan ailə tərbiyəsinin araşdırılması mühüm əhəmiyyət 
kəsb  edir.  Bu  işdə  isə  körpənin  saxlanılmasında  və  tərbiyəsində 
əvəzsiz rolu olan dayələrin əməyini də qeyd etmək lazım gəlir. 
Dayəliyin  tarixinin  nə  qədər  qədim  olduğunu  muəyyənləşdir-
mək çox çətindir. Çünki bu barədə indiyə qədər etnoqraflar tərəfin-
dən ətraflı tədqiqat işi aparılmamışdır. Bundan əlavə, mövzuya dair 
ayrıca bir əsər həsr olunmadığını da qeyd etmək lazımdır. Belə ki, 
bu məsələ ailə münasibətlərini və məişət problemlərini araşdırmağa 
çalışan  etnoqraf  alimlərin  diqqətini  lazımi  qədər  cəlb  etməmişdir. 
Odur ki, dayəlik məsələsi indiyədək sərfnəzər olunmuşdur və elmi 
ədəbiyyatda  bu  mövzu  işıqlandırılmamışdır.  Lakin  buna  baxmaya-
raq, orta əsrlərdə yaşayıb-yaradan şairlərimizin, mütəfəkkirlərimizin 
və  müxtəlif  mənbə  müəlliflərinin  əsərlərində  ara-sıra  dayənin  adı 
çəkilməkdədir. Bununla bərabər, xalq yaradıcılığı nümunələrimizin 
əsasını  təşkil  edən  dastanlarımızda  təsvir  olunan  ailələrdə  tez-tez 
dayənin  adına  rast  gəlinməsi  istər-istəməz  bu  məsələyə  maraq 
oyadır.  Bildiyimiz  kimi  dastanlarımızda  orta  əsr  ailə  məişəti  geniş 
şəkildə öz əksini tapır.  
Məlum olduğu kimi, ibtidai-icma quruluşunda yaşayan insanlar 
sürü halında həyat sürdüklərindən icma daxilində doğulan uşaqlara 
da bir  yerdə baxılırdı. Hamı bir ocağın  başına  yığışırdı. Bu zaman 
icma  daxilində  birgəyaşayış  qaydalarına  əməl  olunurdu.  Ola  bilsin 
ki,  analar  heç  bir  fərq  qoymadan  bir-birilərinə  yardım  məqsədilə 
hətta  digərlərinin  uşaqlarını  öz  südü  ilə  bəsləyirdilər.  Bu  xüsusiy-
yətin  keçmişin  qalığı  kimi  gələcəkdə  də  müəyyən  qədər  davam 
etdiyini  ehtimal  etmək  mümkündür.  Artıq  böyük  ailələr  yarandığı 
vaxtlarda bu keyfiyyət öz izlərini yaxın qohumlar arasında qoruyub 
saxlayırdı. Bir-birinə  yardım məqsədilə təxminən eyni vaxtda uşaq 
dünyaya  gətirən  analar  (bir  ailə  daxilində)  onların  bəslənib  böyü-
məsi  üçün  köməklik  göstərirdi.  Bu  hal  patronimik  qruplara  da  xas 
idi.  Zaman  keçdikcə,  cəmiyyətdəki  bir  sıra  dəyişikliklərin  olması 
ailəyə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Belə ki, kiçik ailələrin ya-

---

 
225 
 
ranması ilə əlaqədar olaraq, ictimai münasibətlər dəyişmişdir. Onun 
üçün  də  maddi  imkanından  asılı  olaraq  ailələr  dayə  saxlamağa 
başlamışlar.  Bu  baxımdan  da  dayəlik    özünəməxsus  peşə  sahəsinə 
çevrilərək  xüsusi  məzmun  kəsb  etmişdir.  Bəzən  ailə  daxilində 
məişət  məsələlərini  yoluna  qoymaq,  nizam  yaratmaq  üçün  başqa-
larının əməyinə və köməyinə hər zaman ehtiyac duyulur. Bu barədə 
ətraflı bəhs etmək də əsas məqsədimizdir.   
Orta  əsrlərin  ailə  məişətini  tədqiq  edərkən  bu  dövrdə  yaşayıb-
yaradan  müəlliflərin  əsərlərindən  məlum  olur  ki,  ailələrdə  dayəyə 
mühüm əhəmiyyət verilmişdir. Onu da qeyd etməliyik ki, dastanlar 
və  müəllif  əsərlərində  bütün  hallarda  dayə  saxladıqları  haqqında 
bəhs  olunan  ailələr  yüksək  təbəqəyə  mənsub  idilər.  Bu  fakt  onu 
deməyə  əsas  verir  ki,  dayəni  hər  bir  ailə  tuta  bilməzdi.  Dayələr 
yalnız  yuxarı  zümrənin  övladlarına  xidmət  etmək  üçün  tutulurdu. 
Topladığımız  materiallarda  onlar  uşağa  baxan,  ona  qulluq  edən  və 
yaxud mürəbbiyə qadın  kimi  təqdim  olunurlar.  Onu da  əlavə edək 
ki, dayə əsasən (sırf qadın peşəsi olmaqla) özgə uşaqlarına öz südü-
nü  verib  bəsləyən  qadınlara  deyilirdi.  Ümumiyətlə,  dayə  dedikdə, 
bütün bunlarla yanaşı, həm də uşağın həyatında mühüm rol oynayan 
bir tərbiyəçi nəzərdə tutulur.  
Fikirlərimizi  əsaslandırmaq  məqsədilə  dayə  haqqında  toplanan 
materiallara müraciət edək. Məsələn, «Kitabi–Dədə Qorqud» dasta-
nında  deyilir  ki,  Dirsə  xanın  «arvadı  hamilə  oldu.  Bir  neçə  müd-
dətdən  sonra  bir  oğlan  doğdu.  Oğlancığı  dayələrə  verdi,  saxlatdı»  
(7, 134). Buradan görünür ki, bir uşağı saxlamaq üçün bir neçə dayə 
tutulurdu.  Bu  görünür,  dayələr  arasında  iş  bölgüsünü  təmin  etmək 
məqsədi  daşımışdır.  Körpənin  normal  inkişafı,  rahatlığının  təmin 
olunması və gümrahlığı dayəyə etibar edilirdi. Deməli, dayə ailədə 
ən etibarlı və inanılmış adam olurdu. Uşaqlar böyüdükdən və müəy-
yən  yaş  həddinə  çatdıqdan  sonra  süd  verən  dayələrin  əhəmiyyəti 
azalırdı.  Belə  ki,  bu  vaxtlar  uşaqlara  ilk  olaraq  əmək  vərdişlərinə 
yiyələnmək  tərbiyə  olunurdu.  Müəyyən  biliklərə  yiyələnmək  üçün 
onlara mütləq tərbiyəçi lazım olurdu. Burada dayənin tərbiyəçi rolu 
önə  çıxırdı.  Əgər  dayə  tələblərə  hərtərəfli  cavab  verirdisə,  o,  bir 

---