ŞİRİn bünyadova

 
211 
 
Qeyd  edək  ki,  «Xalq  yaradıcılığındakı  ən  gözəl  əxlaqi  keyfiy-
yətlər,  nəcib  davranış  normaları,  didaktik  istiqamət  Q.Təbrizinin, 
Ə.Bəhmənyarın,  Ə.Xaqaninin,  X.Təbrizinin,  N.Gəncəvinin,  Ş.Xə-
tainin,  M.Füzulinin,  M.P.Vaqifin  və  b.  əsərlərində  yüksək  pilləyə 
qaldırılmış,  inkişaf  etdirilmiş  və  dərin  məzmun  almışdır.  Onlar  öz 
əsərlərində böyüyən nəslin təlim-tərbiyə məsələlərinə geniş yer ver-
məklə  maarifçi  filosof  və  orijinal  fikir  sahibləri  kimi  şöhrət 
tapmışlar»  (58,  20).  Qətiyyətlə  demək  olar  ki,  «orta  əsr  milli 
tərbiyəşünaslığımızın  beynəlxalq  aləmdə  nailiyyəti  hesab  edilən 
N.Tusi yaradıcılığı bu gün də milli-mənəvi, elmi-pedaqoji irsimizin 
qızıl  fondunu  təşkil  edir»  (41,  67).  Nəsimi  «əxlaq  tərbiyəsi  üçün, 
hər  şeydən  əvvəl,  mənəvi,  maddi  və  fiziki  çətinliklərə  dözmək 
qabiliyyətinin aşılanması yolu ilə şəxsiyyətdə bütün mənfi hisslərin 
və sifətlərin ləğv olunmasına nail olmağı tələb etmişdir» (41, 70).  
Orta  əsrlərin  müsəlman  dünyasında  tərbiyə  problemində  halal 
və haram anlayışları mövcud idi. Ərəbcə həllə – yol verilmək anla-
mı kəsb edən halal sözü, islam dininə etiqadı olanlara icazə verilən 
bir  sıra  hərəkətlər  deməkdir.  Hətta  müsəlmanlar  üçün  bir  sıra 
heyvanların ətləri halal, bəzilərininki isə haram sayılmışdır. Halalın 
əksinə olan haram isə bir sıra hərəkətlərə qadağa və məhrumiyyətlə-
rin  qoyulmasıdır.  Bunlar  əsasən  şərab  içmək,  tiryəkdən  istifadə 
etmək, qumar oynamaq, sələmçilik məqsədilə pul vermək, zina et-
mək və s. haram sayılmışdır. Sufi təriqətinin numayəndələri dili, əli 
və  beli  bağlı  olmağı  təbliğ  etmişlər.  Dili  bağlı,  yəni  qeybət 
etməmək,  əli  bağlı,  yəni  oğurluq  etməmək  və  nəhayət,  beli  bağlı 
yəni başqasının qadınına göz dikməmək.  
Müsəlman cəmiyyətinin qanunları fiqh vasitəsilə müəyyən olu-
nurdu.  Fiqh  hüquq  qaydalarının  prinsiplərini  əks  etdirən  elmi  bi-
liklər toplusudur. Cəmiyyətin bütün sahələrini əhatə edən hüququn 
tənzimlədiyi bütün məsələlər fiqhdə izah olunur. Həyatın bütün sa-
hələrini cəmləşdirən hüquqi  qanunlar (ailə, cinayət,  inzibati, mülki 
və  s.)  tənzimləmə  xarakteri  kəsb  edir.  Bu  tənzimləmə  isə  adət  və 
ənənələrə,  şəriətə  söykənir.  Bununla  yanaşı,  əsrlərin  süzgəcindən 
keçib gələn bir sıra qəti qərarlaşmış adət və ənənələr zamana öz mö-

---

 
212 
 
hürünü vurmuşdur. Öz köklərilə qədimlərə gedən bu adətlər ürf ad-
lanır. Ürfdə əsasən ictimai rəy mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunun-
la bərabər, qiyasın da müəyyən rolu vardır. Ərəbcə ölçü mənası bil-
dirən «qiyas məsələni Quranda və sünnədə olan müddəalara bənzət-
mək  yolu  ilə  həll  etməyə  imkan  verir.  Qiyas  islamın  yayıldığı  ilk 
əsrdə,  əhl-əl-hədis,  yəni  ənənəçilər,  ancaq  tarixi  mənbələrə  əsas-
lanma  tərəfdarları  ilə  əhl  əl-rəy,  yəni  məntiqi,  rasional  mənbədən 
istifadə olunması, bu və ya digər məsələni müsəlmanın şəxsi rəyinin 
köməyi  ilə  həll  etməyin  mümkünlüyü  fikrinin  tərəfdarları  arasında 
mübahisələr gedən vaxt meydana gəlmişdir» (59, 42-43).  
Ailədə  onun  funksiyasının  əsasını  təşkil  edən  uşaqların  doğul-
ması orta əsrlərdə planlaşdırılmayan bir iş idi. Nə qədər uşaq olursa-
olsun, onun qarşısının alınmasına səy göstərilmirdi. Öz zamanı üçün 
bu  işdə  müəyyən  planlaşdırma  və  qarşısı  alınma  yolları  mümkün 
deyildi.  Ailələrdə  uşaqların  çoxalması  ilə  yanaşı,  kütləvi  yayılan 
xəstəliklərin  qarşısı  alınmadığına  görə  ölüm  hadisələri  də  çox 
olurdu.  Orta  əsrlərdə  hərbi  yürüşlər  zamanı  törədilən  qətlləri  də 
buna əlavə etsək, mənzərə daha da aydın olur.  
 
1. Təsərrüfatda işçi qüvvəsi kimi baxılırdı. 
2.  Xalqın  ənənəsi,  artıb  törəmək,  varislik  və  bundan  doğan 
psixoloji düşüncə tərzi. 
3. Say etibarilə böyük ailənin daha da güclü olmasını nümayiş 
etdirirdi. 
4. Ailənin daha da möhkəm olmasını təmin edirdi. 
 
Həyatın uzun yollarında getdikcə təkmilləşən ailə münasibətlə-
rində  köklü  dəyişikliklər  baş  verir.  Zamanla  ailə  üzvləri  də  yaşa 
dolur.  
Orta əsrlər dövründə Azərbaycan ailəsindəki tərbiyə problemini 
araşdırarkən  məlum  oldu  ki,  ara-sıra  çatışmayan  cəhətlərinə  bax-
mayaraq,  bütövlükdə  o,  mütərəqqi  xüsusiyyətlərə  malikdir  və  bu 
günümüzdə  mənəvi  dəyərlərimizin  qorunması  və  gələcək  nəsillərə 
çatdırılmasında əvəzsiz vasitədir. 

---

 
213 
 
Uşağın daxili, mənəvi aləmi onun gələcək inkişafını müəyyən-
ləşdirir. Bəzən uşaqlar  daxili dünyalarını büruzə verməkdən utanıb 
çəkinir.  Bu  cür  uşaqlara  qarşı  daha  həssas  yanaşılmalıdır.  Hər  bir 
uşaq  ayrı-ayrılıqda  fərqlidir,  özünəməxsus  keyfiyyətlərə  malikdir. 
Tərbiyəvi  yanaşmada  mütləq  bu  xüsusiyyətlərə  diqqət  yetirmək 
lazımdır. Ailənin daxili həyatında hər kəsin öz işi və fəaliyyəti qəti 
olaraq  müəyyənləşdirilirdi.  Yaşından  və  cinsindən  asılı  olaraq  hər 
kəsin müəyyən vəzifələri vardı. 
Orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərində  tərbiyə  məsələlərinə  dair 
Nizami  yaradıcılığının  misilsiz  rolu  vardır.  Buradakı  tərbiyəvi 
səciyyə daşıyan müxtəlif istiqamətli (elmi, fiziki və s.) problemlərin 
həllinə şairin nail olması bütövlükdə orta əsrlərdəki tərbiyə məsələ-
sinə  olan  münasibətdir  (1,  83–84).  Ə.Əhmədov  yazır:  «Poemada 
(Nizaminin  «Sirlər  xəzinəsi»  nəzərdə  tutulur.  –  Ş.B.)  bol-bol  rast 
gəldiyimiz hikmətli sözləri, idiomatik ifadələri, öyüd və nəsihətləri 
təqribən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
1.  Mənfi  insani  keyfiyyətləri  qamçılayan  beytlər;  Nizami  belə 
keyfiyyətlərdən uzaq olmağa çağırır. 
2. Beytin bir sətrində, yaxud şer parçasının bir hissəsində insanı 
eybəcərləşdirən mənəvi qüsurlardan söhbət gedir, digər sətrdə və ya 
hissədə  bu  mənəvi  qüsurların  antipodu  olan  gözəl  insani  xüsu-
siyyətlərdən  bəhs  olunur.  Təbiidir  ki,  Nizami  öz  həməsrlərində 
məhz nəcib insani xüsusiyyətlər görmək istəyirdi. 
3. Beytlərdə, yaxud şer parçalarında yalnız ali insani keyfiyyət-
lər tərənnüm olunur. 
4.  Ömrün  yetkinlik  çağının  düşüncə  və  qənaətlərindən  bəhs 
edən öyüd və nəsihətlər» (33, 212).   
Təlim,  tədris,  tərbiyə  məsələləri  də  M.H.Naxçıvaninin  diqqət 
mərkəzində duran problemlər sırasındadır. O, öyrənməyi hər zaman 
gərəkli  hesab  edirdi.  Şərqin  iri  mədəniyyət  mərkəzlərinin  adlarını 
qeyd  edərək  bunlarla  mədəni  və  elmi  əlaqələrin  saxlanılmasını  ön 
plana  çəkirdi,  məsləhət  görürdü  və  «M.H.  Naxçıvani  rəiyyəti  başa 
salmaq,  həm  də  başa  düşməkdə  biliyə,  aqilliyə  malik  olmağı  əsas 
sayırdı. O qeyd edirdi ki, qarşılıqlı müsahib danışanı,  ərz və hökm 

---