ŞİRİn bünyadova

 
205 
 
Övlad  gələcəyin  qurucusudur.  Onun  xoşbəxtliyinin  rəhni  isə 
valideyn  qayğısı  və  nəvazişidir.  Uşaqların  həddindən  çox  əzizlən-
məsi, bütün hərəkətlərinin yerli-yersiz alqışlanması mənfi nəticələrə 
gətirib  çıxara  bilər.  Hər  davranışına  sərbəstlik  verilməsi  də  yanlış-
dır.  Yerli-yersiz  tərifləmək  rəğbətləndirmə  sayıla  bilməz.  Uşaqları 
qul ruhunda böyüdüb tam itaətkarlıq tələb etmək də doğru deyildir.  
Orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərində  tərbiyə  məsələlərinə  dair 
Nizami  yaradıcılığının  misilsiz  rolu  vardır.  Buradakı  tərbiyəvi  sə-
ciyyə  daşıyan  müxtəlif  istiqamətli  (elmi,  fiziki  və  s.)  problemlərin 
həllinə  şairin  nail  olması  bütövlükdə  orta  əsrlərdəki  tərbiyə  məsə-
ləsinə olan münasibətdir (1, 83–84). Ümumiyyətlə, orta əsr müəllif-
lərinin əsərlərində Azərbaycan xalqının ailə tərbiyəsinə dair verdiyi 
məlumatları  bu  cür təsnif etmək olar: 1. Mənəvi – əxlaq tərbiyəsi 
2. Maarifçilik ruhunun aşılanması. 
Övlad tərbiyəsində ağıl, dözüm, dəyanət tələb olunur. İlk vaxt-
lar uşaq körpə ikən ətraf mühitə onun qayda və qanunlarına uyğun-
laşma  prosesi  başlayır.  Bu  zaman  uşaq  çox  kövrək  olur.  Reallıqla 
xəyali olanın çulğalaşdığı  bir zamandan böyüyərək obyektiv aləmi 
kəşf edir, sosial dünyaya atılır. Övladın erkən yaşlardan bütün hərə-
kətlərini izləmək lazımdır. Övladın sadə və təmiz dünyasına nüfuz 
etməyə çalışmaq lazımdır. Ailə daxilindəki uzlaşma uyğunluq uşaq-
ların tərbiyəsinə təsir göstərir. Orta əsrlərdə bu uzlaşma haqqında və 
onun  övlad  tərbiyəsində  roluna  dair  maraqlı  məlumata  Nizami 
Gəncəvi  «Yeddi  gözəl»  əsərində  rast  gəlmək  olar.  Nizami  «Yeddi 
gözəl»də  göstərir  ki,  sağlam  bədənləri  olsa  belə,  valideynlərin 
əməllərində  və  düşüncələrində  özünü  büruzə  verən  nöqsanlar  və 
qüsurlar övladın şikəstliyinə gətirib çıxara bilər. Elə bu xüsusda da 
şair belə məsləhət verir: 
 
Hər ikiniz gərək düz danışasınız. 
Onu bil ki, o düz danışıqdan 
Bu tifilin xəstəliyi aradan qalxar (37, 159–160). 
 

---

 
206 
 
Şair  burada  şikəst  bir  uşaqdan  bəhs  edərkən  təbii  ki,  əslində 
üstüörtülü də olsa, onun mənəvi şikəstliyinə işarə etmişdir. O gös-
tərmək  istəyir  ki,  ailə  daxilində  yalana  yol  vermək  olmaz.  Ailə 
daxilində  hər  hansı  məsələyə  münasibətdə  işlə  sözün  arasında 
müəyyən bir uçurum varsa, o, uşağa da mütləq təsir göstərəcəkdir. 
O,  bir  də  ailə  tərbiyəsindəki  nöqsanları  da  vaxtında  aradan  qaldır-
maq  lazım  olduğunu  vurğulamışdır.  Şairin  bu  xüsusda  bir  fikri  də 
olduqca maraqlıdır. O yazır:  
          
Sənin övladın səninlə necə rəftar eləsə, bil ki, 
O da öz övladından haman rəftarı görəcək. 
Övladın yaxşılığı, pisliyi haqqında qəm eləmə, 
Sənə nə etsə, öz uşağından da onu görəcək (38, 60).                                
 
Nizami təlim və tərbiyənin məqsədyönlü və düzgün aparılması-
nı əsərləri boyu təbliğ edərək onu yüksək qiymətləndirir. O yazır: 
 
Təlim-tərbiyə nəticəsində it belə nəciblik əldə edirsə, 
Deməli adam oğlu mələk səviyyəsinə yüksələ bilər (37, 48). 
 
XII əsrin nümayəndəsi olan Qivami Mütəərrizi də yaradıcılığın-
da ailə məsələlərinə cüzi də olsa, yer vermişdir. Müəllif yaradıcılı-
ğında «mürəbbi» sözünü işlətmişdir (12, 397). Bildiyimiz kimi, qə-
dim  zamanlarda  bəzi  varlı  ailələrdə  uşaqların  təlim  və  tərbiyəsi  ilə 
məşğul olmaqdan ötrü xüsusi tərbiyəçi müəllimlər tutulurdu ki, on-
ları  da  mürəbbi  adlandırırdılar.  Ailə  tərbiyəsi  məsələlərində  örnək 
olaraq  tərbiyəvi  əhəmiyyət  kəsb  edən  fikirlər  irəli  sürən  Qivami 
Mütəərrizi gənclərə xitab edərək yazır: 
 
Meyə uyan cavan, qocanı dinlə! 
Vermə cavanlığı mey üçün yelə (12, 400).  
 
Qazi Bürhanəddinin ərənlərə aşadıdakı kimi xitab etməsi tərbi-
yəvi əhəmiyyət kəsb edir. 

---

 
207 
 
 
Ərənlər öz yolunda ər tək gərək, 
Meydanda ərkək kişi nər tək gərək, 
Yaxşı – yaman, qatı – yumşaq olsa xoş 
Sərvərəm deyən kişi ərkək gərək (29, 90). 
 
Buradan belə bir fikir hasil olur ki, hər kim ki, cəsarətlə meyda-
na girirsə, özünü sərvər hesab edirsə, o halda əməlləri də ona uyğun 
olmalıdır. 
Orta  əsrlərin  tərbiyə  problemini  öz  yaradıcılıqlarında  əks 
etdirməklə, şairlərimiz qeyd edirlər ki, bu məsələ düzgün qoyulmuş-
sa, deməli, ailə daxilində bu özünü mütləq hər sahədə göstərəcəkdir. 
Təlim,  tərbiyə  və  elmi  biliklərin  aşılanması  –  bütün  bunlar  insan 
üçündür. İnsanın bir varlıq kimi qiymətləndirilməsi əsas məsələdir. 
İnsanın tərbiyəvi xüsusiyyətləri, əxlaqi keyfiyyətləri onun nitqində, 
təfəkküründə,  ünsiyyətində  yaşam  tərzində  büruzə  verir  və  onun 
mənəvi  simasını  əks  etdirir.  Zaman  keçdikcə  həmin  keyfiyyətlər 
yetkinləşir. Tərbiyə insanın cəmiyyətdə özünü təsdiq vasitəsi və bir 
növ şəxsi möhürüdür. 
İnsanların biliklərinin zənginləşməsində mənəvi  saflaşmasında, 
daxilən təmizlənməsində orta əsr müəlliflərinin yaradıcılığının təsir 
gücü  yüksəkdir.  Mütəfəkkirlərin  təbliğat  xarakterli  fikirləri,  xalq 
adət  və  ənənələrindən  doğan  tərbiyə  məsələsinə  diqqət  yetirmələri 
xüsusilə  diqqətəlayiqdir.  Bu  əsərlər  əsl  tərbiyə  örnəyidir.  Belə  ki, 
«Bəşəriyyətin tarixi təkamül əsasında yaratdığı tərbiyə nəzəriyyə və 
praktikasından  tam  faydalanmaq  üçün  artıq  geniş  imkan  yaranmış-
dır. Bu imkanlardan biri də tərbiyənin metod və priyomları üzrə in-
diyə  qədər  istinad  etdiyimiz  elmi  mənbələrin  çoxalmasıdır.  Həmin 
mənbələrdən ən mükəmməli Qurani-Kərim, buna yazılmış təfsirlər, 
Məhəmməd Nəsirəddin  Tusi irsi, Nizami Gəncəvinin insansevərlik 
nəzəriyyəsi, Şərq dünyasının böyük şəxsiyyətlərinin yaratdığı yazılı 
abidələr, Qərb dünyasında qazanılmış təcrübədir» (5, 14). Bu əsər-
lərdə xalqımızın ailə məsələləri və mənəvi-psixoloji aləmi öz əksini 
tapır.  

---