ŞİRİn bünyadova

 
199 
 
O yerdə ki, böyük olmağın lazımdır, 
Mənim  oğlum olmağının sənə faydası yoxdur. 
Aslan kimi özün ordu qıran ol! 
Öz xislətinin övladı ol! 
Səadət istəyirsənsə, səbəbini mühafizə et! 
Allahın xalqı ilə ədəblə riayət et! (15, 51) 
 
Nizaminin bu ibrətamiz fikirləri orta əsrlər dövründə tərbiyənin 
nə qədər böyük rola malik  olduğunu göstərir. Maraqlı cəhət  budur 
ki, şair bu fikirlərilə yaş həddinin fərqini də qeyd edir. Yeddi yaşla 
on dörd yaşlının bir olmadığını göstərir.  
Yaşla bağlı fikirlərə orta əsr müəlliflərinin əsərlərində yer veril-
məsi  insanın  inkişafı  yolunda  keçdiyi  müəyyən  mərhələlərin  oldu-
ğunu təsdiq etmələri bir həyat həqiqətidir. Belə ki, müəyyən zaman 
çərçivəsində  uşaqlarda  mənlik  şüuru  formalaşmağa  başlayır.  Bu 
həm  ailənin,  həm  də  cəmiyyətin  təsiri  ilə  formalaşır.  Yaş  həddi 
insanın  mənəvi  simasının  getdikcə  kamilləşməsini  əks  etdirir.  Bu 
həmçinin  zamanla  daha  da  inkişaf  edən  insanın  öz  duyğularına, 
tələbatına, qabiliyyətinə və s. şüurlu şəkildə yanaşmasıdır, münasi-
bət göstərməsidir. Bildiyimiz kimi, əqidə, ideal, maraq, meyl bütün 
bunlar  müəyyən  yaş  həddi  boyunca  formalaşır.  Nizaminin  fikri 
maraq doğurur:  
 
Ömür iyirmidən və ya otuzdan ki, keçdi, 
Daha qafillər kimi yaşamaq yaramaz.  
Ömrün şadlığı qırx ilədək olur, 
Qırx yaşında qol-qanad tökülür. 
Əllidən sonra sağlamlıq olmaz, 
Göz kütləşər, ayaq susdalar. 
Altmış ki, çatdı, oturmaq vaxtıdır, 
Yetmiş olan kimi alət işdən düşür. 
 
Səksənə, doxsana elə ki, yetdin 
Dünyadan çoxlu məşəqqətlər görərsən. 

---

 
200 
 
Əgər oradan mənzili yüzə çatdırsan, 
Zahirən diri olsan da ölü kimisən (38, 53). 
  
Orta  əsrlərdə  müəyyən  yaş  həddi  qızların  davranışına  olan  tə-
ləbləri  artırır,  məzmununa  müəyyən  dəyişikliklər  qatırdı.  Buna 
həddi-büluğa  çatmaq deyirlər. Yeri  gəlmişkən qeyd edək ki,  həddi 
büluğa  çatmamış  uşağa  səğir  deyilirdi.  Qız  ismətini  qorumaq 
Azərbaycan  xalqının  ən  vacib  tərbiyə  məsələsidir.  «Qızlar  nikah 
bağlanana və gərdək qurulanadək öz ismətlərini qorumalıdırlar. Ər 
evinə  qızların  pak  və  alnıaçıq  getməsi,  ailə  həyatının  pozulmaz 
qanunu, gələcək ailə təməlinin möhkəmliyi rəmzidir» (26, 104).  
M.H.Naxçıvani  ailə  tərbiyəsində  yaş  xüsusiyyətlərinin  mühüm 
rol  oynadığını  qeyd  etmişdir.  O,  bu  barədə  fikirlərini  «Uşağın 
anadan  olması  və  nəşv-nüma  etməsi  haqqında»  fəslində  ətraflı 
qələmə  almışdır...Naxçıvani  valideynlərin  də  tərbiyə  elmindən  baş 
çıxarmalarını zəruri hesab edir və bunu tərbiyə işi üçün əsas qəbul 
edirdi.  Naxçıvani  tərbiyədə  hekayətlərin,  maraqlı  rəvayətlərin,  bir 
sıra şöhrətli dövlət ictimai xadimlərin sərgüzəştlərinin, nağılların və 
s. və i.a. böyük rolu da olduğunu qeyd edir və valideynlərə bunları 
bilməyi və övladlarını nümunə göstərməyi təklif edirdi» (32, 196).  
Mollayev yazır: «Əvhədinin yaş dövrü aşağadakı kimidir: 
1.  İnsan  cinsinin  yaranması  (rüşeym  halından  başlayaraq  ta 
doğulana qədərki 9 aylıq dövr. 
2. Beşik dövrü (6 yaşadək)  
3. Anlama dövrü (məktəb dövrü) 
4. Elm, ədəb dövrü (müstəqil fəaliyyət dövrü) Bu dövrü həddi – 
büluq dövrü də adlandırır» (32, 146–147).  
Bütövlükdə  insan  anlayışına  Xaqaninin  münasibəti  bəllidir. 
Lakin onun nadan adamlar haqqında verdiyi xasiyyətnamə də nəzər 
diqqəti cəlb edir. O yazır: 
 
Məntiqsiz, dəlilsiz yalan danışmaq 
Nadan adamların işidir ancaq (16, 44). 
 

---

 
201 
 
Göründüyü kimi, bir ağıl dərsi verən şair hər şeydən öncə deyi-
lən sözlərin, verilən ifadələrin müəyyən məntiqə sığdığını və dəlillə 
əsaslandırılmasının  əhəmiyyətini  təsdiqləyir.  İ.Mollayev  Xaqani 
haqqında  yazır:  «O,  yalnız ağılla,  «aləmə iti  nəzərlə baxan»  adam-
ları tərbiyəli və «daim irəli gedənlər» sırasına aid edirdi. İnsanda isə 
saf  və  lüzumlu  fikirlərin  əmələ  gəlməsindən,  insanın  özünün 
püxtələşməsində  müstəsna  yeri  müəllimə  və  onun  fəaliyyətinə 
verirdi» (32, 38).     
Məktəb və mədrəsələrdə verilən təlim-tərbiyənin güclü vasitəsi 
kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Tərbiyə bir növ şəxsiyyətin for-
malaşmasıdır. Təlimlə tərbiyə daim vəhdətdədirlər. Tərbiyə mühitlə 
əlaqədə  olduğundan  həmçinin  mühitin  də  tərbiyəyə  təsiri  vardır. 
Belə ki, cəmiyyətdə baş verən hadisələr və proseslər tərbiyəyə mən-
fi və müsbət mənada təsir edə bilər. Ailə ilə bərabər təhsil ocaqları-
nın da əhəmiyyəti məlumdur. Məhsəti mədrəsədən bəhs edir: «Gə-
lib mədrəsədə quraq intizam»  - deyərkən onun mövcudluğunu təs-
diq etməklə yanaşı, həmçinin orada intizamın əsas şərtlərdən biri ol-
duğunu vurğulamışdır (17, 21). Q.Əhmədov Beyləqanda məktəb və 
mədrəsələrin olduğunu qeyd etməklə yanaşı bu barədə məhz Məsu-
dun  qeydlərinə  əsaslanaraq  yazır:  «Məsudun  «məktəbdən  qayıdan 
uşaqlardan»,  «məktəblilərin  imla  yazı  lövhələrindən»  söz  açması 
maraqlıdır. Məsudun məlumatından aydın olur ki, bu mədrəsələrdən 
biri  şəhərin  qərbində,  qala  divarlarından  xaricdə  yerləşmişdir.  Bizə 
belə  gəlir  ki,  Məsudun  haqqında  danışdığı  mədrəsə  came  məscidi 
sayılan  Mil  minarədə  yerləşirdi.  Məlumdur  ki,  orta  əsrlərdə  məs-
cidlərdə şənbə günündən başqa qalan günlərdə ictimai tədbirlərlə və 
tədris  işi  ilə  də  məşğul  olurdular»  (11,  130).  Qeyd  edək  ki,  Şah 
İsmayılın  tərbiyəçisi  və  yürüşlərdə  onun  yaxın  adamı  olan  qazi 
Şəmsəddin Gilaninin mənbələrdə adı çəkilir (44, 193). 
Yusif  Məddah  tərbiyə  ilə  bağlı  məsələlərdə  təhsil  ocağının 
(mədrəsələrin) bu xüsusda əhəmiyyətini belə izah edir: 
 
Məktəbə verdilər ikisin belə 
Ta bular elmü ədəb təlim qıla (29, 150). 

---