ŞİRİn bünyadova

 
190 
 
kının vəziyyətinə  daxil olmaq lazımdır, dərdini anlamaq zəruridir. 
Bu və ya digər məsələyə münasibətini dəqiqləşdirdikdən sonra ün-
siyyəti  genişləndirməklə,  tarixi  hadisələrdən  gətirilən  misallardan, 
məişətin özünəməxsus  qayda və qanunlarından ibrətverici  örnəklər 
gətirməklə  böyük  təsirə  nail  olmaq  olar.  Qeyd  etdiyimiz  kimi, 
haqqında  bəhs  etdiyimiz  orta  əsrlər  məişətdə  islam  dininin  dərin 
kök  salıb  geniş  intişar  tapdığı  bir  zaman  olduğundan  Quranda  öz 
əksini tapan və şəriətlə qanunlaşdırılmış davranış qaydalırı bu dövr 
üçün əsas meyar sayılmışdır. Bununla yanaşı, əsrlərdən bəri inkişaf 
edərək  bu  günümüzədək  qorunub  saxlanılan  mütərəqqi  adət  və 
ənənələrimiz də tərbiyə məsələsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  
Tərbiyədə təsir qüvvəsinin rolu böyükdür. Lakin bir şeyi nəzərə 
almaq  lazımdır  ki,  burada  əsas  məsələ  ünsiyyətdə  iştirak  edənlərin 
arasındakı qarşılıqlı inam və etibarın olmasıdır. İnsanlar arasında tə-
mas onların bir-birini daha yaxşı qavraması və anlamasında əhəmiy-
yət  kəsb edir. Belə bir zəmin əsasında   yaranan səmimi münasibət 
dərdinə şərik olmaq insanları bir-birinə yaxınlaşdırır və tərəflər bir-
birini qiymətləndirir. Burada davranış və rəftaretmə xüsusi əhəmiy-
yət kəsb edir. Təsir edənlə təsir olunan arasındakı qarşılıqlı anlaşma 
emosional  vəziyyət  anlayış  göstərmə  əsas  xüsusiyyətlərdir.  Bu  da 
şəxslər  arası  münasibətlərin  effektivliyini  təmin  edən  əsas  amildir. 
Məqsədi dəqiqləşdirmək əsas şərtdir. Hər bir insanın o andakı  psi-
xoloji  vəziyyətini  düzgün  dəyərləndirmək,  qarşısındakını  alçaltma-
mağa  xüsusi  səy  göstərmək  vacibdir.  Burada  həyat  təcrübəsi, 
şəraitin düzgün dəyərləndirilməsi, etik qanunlar və xalqın əsrlər bo-
yu  formalaşan  adət  və  ənənələri  çərçivəsində  hərəkət  etmək  güclü 
təsir qüvvəsi  yaratmağa kömək edir. Bütün bunları nəzərə almaqla 
inandırma yolu ilə məqsədə nail olmaq olar. Ünsiyyətin səmərəliliyi 
insanlar arasında düşüncə və əqidə birliyinin olması ilə bağlıdır.  
Zəngin  təcrübə  əsasında  ağsaqqalların  müdrik  nəsihətlərinin 
çox mühüm təsirə malik olduğu Nizami Gəncəvi tərəfindən də qələ-
mə  alınmışdır.  «Kərpickəsən  qocanın  hekayəsi»ndə  qoca  deyir  ki, 
mən  əlimi  bu  sənətə  ona  görə  uzatmışam  ki,  heç  kimin  qabağında 
dilənməyəm, öz zəhmətimlə ruzimi qazanam. Qocanın məzəmmətli 

---

 
191 
 
sözlərindən cavan oğlan ağlaya-ağlaya gedir. Burada şair tərbiyədə 
ünsiyyət vasitəsilə inandıraraq təsiretmənin nə kimi əhəmiyyəti ol-
duğunu  göstərməyə  çalışmışdır.  Bu  cür  fikirlərə  Nizaminin  əsərlə-
rində tez-tez rast  gəlmək mümkündür. Məhinbanunun Şirinə öyüd-
nəsihəti də bu qəbildəndir. Məhinbanu Şirinə o qədər təsirli  sözlər 
deyir  ki,  axırda  Şirin  ona  and  içib  dediklərini  qulağında  sırğa  edir. 
Burada  şair  ağıllı  nəsihətin,  məsləhətin  təsiramiz  rolunu  qeyd  edir. 
O, fikirlərinin nə qədər tərbiyəvi  əhəmiyyətə malik olduğunu söylə-
yir. Buradan çıxan nəticə odur ki, ailə və onun daxili ənənəsi sabit 
mənəvi dəyərlərə söykənməli və möhkəm olmalıdır. Böyüklərə hör-
mət  və  kiçiklərə  qayğı  prinsiplərini  əsas  götürərək  münasibətlərin 
tənzim olunması bir mühüm məsələ kimi bütün dövrlər üçün zəruri-
dir.  Yüksək  mənəvi  keyfiyyətlər  olan  şərəf,  ləyaqət,  abır-həya,  is-
mət, hörmət, sədaqət və s. müsbət keyfiyyətlərin qiymətləndirilərək 
başqalarına da aşılanması Azərbaycan ziyalılarının əsərlərində də öz 
əksini tapıb. Nizami özü haqqında belə deyir:   
 
Səndən kənarda (uzaqda) sənin keşiyini çəkən, 
Daxili aləmini tərbiyə edən var. 
O sənin qulaqlarına yaxşı nəsihət verəndir (20, 158). 
 
Burada  şair  yazdıqları  ilə  şahlara  ağıl  dərsi  verə  biləcək  bir 
müdrik  insan  olduğunu  vurğulamağa  çalışır  və  eyni  zamanda 
müdrik nəsihətə diqqət yetirilməsi məsələsini vurğulayır.  
Alışdırma  və  vərdişetmə  uşaqlıq  çağından  tədriclə  aşılanır. 
Bununla  yanaşı, tərbiyədə uşaqların rəğbətləndirilməsi bir işə sövq 
etmək  üçün  onun  əhəmiyyətinin  vurğulanması  əsas  şərtlərdəndir. 
Lakin məsuliyyətsizlik, laqeydlik, təsərrüfat işinin icra olunmaması, 
tənbəllik kimi gərəksiz keyfiyyətlər qarşısında uşaqların danlanma-
sı, döyülməsi kimi cəzalandırma tədbirləri həyata keçirilirdi.  
Orta əsrlərdə bir sıra cəza qaydaları tətbiq olunurdu. Məlumdur 
ki, cəzanın məqsədi qorxutmaqdır. Cəza həm ailə daxilində, həm də 
bütövlükdə  cəmiyyətdə  törədilən  müəyyən  hərəkətə  görə  dürüst 
olması  və  düz  yola  gətirilməsi  üçün  insana  tətbiq  edilən  tədbir 

---

 
192 
 
vasitəsidir.  Orta  əsrlərdə  cəzanın  döymək,  şillə  vurmaq,  asmaq, 
boyun vurmaq, dəri soymaq, qulaq kəsmək, heyvanlara yem etmək 
kimi  növləri  olduğu  məlumdur.  Bunun  mahiyyətində  əslində  o 
dayanırdı ki, bu tədbir başqalarına görk olsun. O törənə biləcək yeni 
lüzumsuz hərəkətlərin qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı.  
Tərbiyənin müvəffəqiyyəti ailədə əsas götürülən prinsiplərin zə-
ruri şərt kimi qəbul olunması və hər üzv tərəfindən tanınmasından, 
yekdil  qərarın  alınmasından  çox  asılıdır.  Bu  sadalananlara  ciddi 
surətdə  riayət  olunması  hərtərəfli  düşünülmüş  şəkildə  yanaşılması 
zəruri şərt hesab olunur. Burada həmçinin mövcud cəmiyyət qanun-
larının yönləndirilməsi də nəzərə alınmalıdır. Ailədə övladın mütilik 
ruhunda tərbiyəsi mənfi nəticələr doğura bilər. Qayda və qanunlara 
əməl etməyə yardım göstərmək ailənin vəzifə borcudur. 
Mənlik  şüurunun  formalaşması  onun  nəyə  qadir  olduğunu  və 
özünü  təsdiqetmə  qabiliyyətinin  realizə  olunmasına  xidmət  edir. 
Dolğun  həyat  tərzi  keçirmək,  mənalı  ömür  yolu  yaşamaq,  uşaqları 
kor-koranə  həyatın  axınına  buraxmaq,  onların  kortəbii  şəkildə  tər-
biyə almasına seyrçi qalmaq tərbiyə işində qəbul edilməyən bir ad-
dımdır  və  çox  ağır  nəticələri  ola  bilər.  Çünki  bu  cür  yanaşma  sə-
mərə  verə  bilməz.  Həlledici  amil  kimi  ailə  daxili  münasibətlərlə 
bərabər maddi vəziyyətin də qənaətbəxş olması ortaya çıxır. Ailədə-
ki şərait üzvlər arasındakı münasibət uşağa sirayət edir və onun hə-
yatında  dərin  izlər  buraxır.  Bu  isə  gələcəkdə  onun  həyatında  sabit 
xarakter  alır.  Ailə  dayaqlarının  sarsılmaması  üçün  birgə  cəhdlərlə 
onun  qorunmasına  səy  göstərilir.  Atalar  məsəli  də  vardır:  «əzizim 
əzizdir,  tərbiyəsi  ondan  da  əzizdir.»  Uşağın  özünü  həmişə  başqa-
larının  nəzarəti  altında  hiss  etməsi  də  onu  bezdirə  bilər.  Lakin  bu 
nəzarəti daim saxlamaq üçün də onu sezilməyəcək səviyyədə həyata 
keçirmək  lazımdır.  Valideynlərin  görüş  dairəsinin  çərçivəsi  dar 
olduqda, savad kasadlığı dünyagörüşünün məhdudluğu istər-istəməz 
uşaqlara da öz təsirini göstərir.  
İnsanlar  nəcib  sifətləri  ilə  qiymətləndirilirlər.  Xüsusən  dostluq 
haqqında  məlumat  verən  müəlliflər  onları  sadiq,  səmimi  və  qayğı-
keş  bir  insan  kimi  təsvir  edirlər.  Dostluq  insanların  bir-birilə  daha 

---