ŞİRİn bünyadova

 
187 
 
insanın  keçirdiyi  daxili  hisslərin  təzahür  formasıdır,  özünü  kifayət 
qədər  ifadə  edə  bilməsidir.  Mənsub  olduğu  xalqın  təmsilçisi  kimi 
şərəf və güclü ləyaqət hissinin olması əxlaqın sabit xətt üzrə inkişaf 
etdiyini  sübuta  yetirir.  Şah  İsmayıl  «Xətai  əxlaqi  keyfiyyətləri 
müəyyənləşdirərək,  buraya  mərdliyi,  qəhrəmanlığı,  dostluğu,  səda-
qəti, doğruçuluğu və başqa insani sifətləri daxil etmişdir. O xalqın, 
vətənin mənafeyini müdafiəyə  yönəldilmiş hər bir işə tərəddüdsüz, 
cəsarətlə girişməyi bir iradi keyfiyyət kimi öz müridlərində görmək 
istəyirdi. O, dost tapmaq üçün illərlə götür-qoy  etməyi,  hər  yetənə 
inanmamağı,  dostu  sınaqlardan  çıxarmağı  lazım  bilirdi.  Xətai  yol-
daşlıq və dostluqda qeyri-sabit olanlardan, yalançı və riyakarlardan 
uzaq olmağı məsləhət bilirdi» (41, 71).      
Normal insanın əxlaqı meyarı tərəqqidir. İnsanın münasibətlərə 
uyğun müvafiq qərarlar çıxarması onu fərdlərdən şəxsiyyətə doğru 
yetişdirdiyi əxlaqa borcludur. O, milli adət və ənənələr ruhunda tər-
biyə alır, onlara əsaslanaraq fəaliyyət göstərir və müəyyən vərdişlər 
əldə  edir.  Ailədəki  birgə  əmək  onun  üzvlərini  bir-birinə  nə  qədər 
bağlasa  da  mənəvi  tellərlə  bağlılıq  daha  sıx  və  dərin  olmalıdır. 
Daimi  ünsiyyətdə  olma,  uşaqların  məsuliyyətli  olmasına  çalışmaq 
kimi vəzifələr qarşıda durur. Onda ailənin bütövlüyü, sağlam təməli 
daha möhkəm olur. Ayıq-sayıq olmaq, özünü dərk etmək, səhvlərini 
daha yaxşı anlamaq üçündür.  
Məlumdur ki, hər bir şəxs əxlaqını onun öz daxili təbiətinə uyğun 
tərzdə  və  vicdanının  səsinə  müvafiq  həyata  keçirir.  Ə.Əhmədov 
yazır:  «ümumbəşəri  əxlaq normalarının, nəcib  mənəvi  keyfiyyətlə-
rin, sağlam estetik zövqün faydalarından, insan həyatında rolundan 
bəhs  edən  yazılara,  estetika  və  etikanın  ən  mühüm  kateqoriyaları-
nın,  anlayışlarının  mahiyyətini  açıqlayan  araşdırmalara,  klassik 
sənətkarlarımızın,  ulularımızın,  müdriklərimizin  bu  gün  də  öz 
əhəmiyyətini  itirməyən,  bizi  daim  mənəviyyatca  saflaşmağa,  ülvi-
ləşməyə səsləyən hikmətli sözlərinin, öyüd və nəsihətlərinin şərhi-
nə, təbliğinə nə qədər böyük ehtiyac vardır» (33, 5).  
Cəmiyyət inkişaf etdikcə əxlaqi keyfiyyətlərdə də müəyyən irə-
liləyiş özünü göstərir. Zamanın qanunauyğunluqlarından doğan də-

---

 
188 
 
yişikliklər fərqli baxışların formalaşması kimi xüsusiyyətlər də orta-
ya çıxır. Lakin insanın dünyagörüşündəki ədalət, vicdan, rəhm,  fə-
dakarlıq və s. kimi yüksək mənəvi dəyərlər əxlaqın dəyişməyən xü-
susiyyətləridir.  Hər  bir  insan  cəmiyyətdə  öz  əxlaqına  görə  qiy-
mətləndirilir.  Bu  qiymət  də  ona  cəmiyyət  tərəfindən  vacib  sayılan 
tələblərə  əməl  edilməsilə  verilir.  İnsan  haqqında  fikir  yürüdərkən 
əqidə  və  inamı  ilə  yanaşı,  həmçinin  bilik  və  bacarığı,  məsuliyyət 
dərəcəsi əsas şərt kimi qəbul edilir, o, əməlinə görə dəyərləndirilir.    
Vicdan  insanın  daxili  aləminin  tərəzisidir.  O,  psixoloji  dərket-
mənin  ifadəsidir və daxildən gələn həyəcanın  təzahürüdür. Müsbət 
və ya mənfi anlamda insanlar qaçıb vicdandan qurtara bilmir. Daxili 
səs olduğu üçün vicdandan qaçmaq olmur. Öz əməllərinin mühaki-
mə  mənbəyi  insan  ruhunun  hakimi  kimi  istiqamətləndirici  rola 
malikdir.  İnsanın  təməl  mahiyyəti  mənəvi  dəyərlərə  münasibətdən 
asılıdır. Bu da onun ideal səviyyəyə qalxmasını təmin edir.  
Estetik tərbiyə də bütövlükdə övlad tərbiyəsinin tərkib hissəsi-
dir. Ə.Əhmədov yazır: «Ailə dolğun mədəni həyatla yaşadıqda onun 
estetik maraqları geniş və rəngarəng olduqda, uşağın estetik hisslər 
və təsəvvürlər aləmi asanlıqla, sanki  nəzərə  çarpmadan formalaşır. 
Valideynlər  üçün  ailə  tərbiyəsi  hər  şeydən  öncə  özünütərbiyədir. 
Valideynlərin  özünütərbiyəsi  uşaq  şəxsiyyətinin  müvəffəqiyyətlə 
formalaşdırılması üçün son dərəcə zəruridir. Estetik tərbiyə məsələ-
lərinə valideynlərin düzgün münasibəti, onların bu işdə fəal iştirakı 
müvəffəqiyyətin rəhnidir»  (33, 144–145). Bu xüsusda B.Qurbanov 
qeyd edir ki, «Məlumdur ki, insanın estetik zövqü ən kiçik yaşların-
dan formalaşmağa başlayır. Uşağın  predmetlər aləmi  ilə tanışlığını 
isə oyuncaqlarsız təsəvvür etmək olmur. Yaddan çıxarmamalıyıq ki, 
oyuncaqlar  uşaqların  həyatında  heç  də  yalnız  əyləncə  funksiyasını 
daşımır. O, uşaqları gözəllik aləminə gətirir, gözəllik haqqında on-
lara ilk anlayışlar verir» (35, 55). K.Əzimov yazır ki, orta əsr müsəl-
man estetik təlimi üçün bütövlükdə aşağıdakı ideyalar xarakterikdir: 
«1.Yaxşı və xeyirxah o adamdır ki, onun xoş zövqü xarici davranışı 
ilə  uyğun  gəlir  və  nəticədə  onun  davranışı  əla  müəyyən  edilir.  2. 
İnsanın etik və estetik idealı-yüksək təhsilli, intellektual, elmin əsas-

---

 
189 
 
larına  sahib,  tərbiyəli  və  mədəni.  3.  Əla,  aristokratik  zövqə  görə, 
yaxşı  orta  əsr  müsəlman  bədii-estetik  mədəniyyətində  humanist  və 
demokratik xətt qəbuledilməzdir» (21, 47).  
Orta  əsr  dövrünü  araşdırarkən  əldə  olunan  materiallar  onu  de-
məyə əsas verir ki, ailə və onun daxili ənənəsi sabit mənəvi dəyər-
lərə söykənməli və möhkəm olmalı idi. Böyüklərə hörmət və kiçik-
lərə qayğı  prinsiplərini əsas götürərək münasibətlərin  tənzim olun-
ması bir mühüm məsələ kimi bütün dövrlər üçün zəruridir. Əsl in-
san yaşadığı zaman kəsiyində özünə müəyyən bir yol cızır. Həyatın 
sınaqlarına  sinə  gərərək  bu  yolda  mətin  addımlarla  irəliləyir.  Nə 
olursa, olsun yüksək mənəvi dəyərlərini heç bir zaman  çətin anda 
belə  itirmir.  Cəmiyyət  qanunauyğunluqlarının  təsir  dairəsi  daha 
güclü olmaqla əhəmiyyət kəsb edir. Çünki insan cəmiyyətin bir his-
səsidir,  o,  hərəkətilə  və  fəaliyyətilə  istər-istəməz  müəyyən  qanun-
lara tabe olan bir varlıqdır. Cəmiyyətin inkişafı ilə insan da püxtə-
ləşir, təkmilləşir, yüksək inkişaf səviyyəsinə çatır.     
Təhlillər onu deməyə əsas verir ki, orta əsrlərdə ənənəvi tərbiyə 
üsulları bunlardan ibarət olmuşdur: 
 
1. İnandırma və təsiretmə. 
2. Alışdırma və vərdişetmə. 
3. Rəğbətləndirmə və cəzalandırma.  
 
Tərbiyə  prosesində  ən  mühüm  tərbiyə  vasitəsi  kimi  inandırma 
və təsiretməni  qeyd etmək lazımdır. Bu da ünsiyyət  vasitəsilə  ger-
çəkləşir.  Cəmiyyət  içərisində  yaşayıb  ünsiyyət  saxlamamaq  müm-
kün deyildir.  Bu insanlığın  əsas tələbatından doğan və əhəmiyyətə 
malik  olan  bir  əlaqədir.  Ünsiyyət  ta  qədim  zamanlardan  insanlar 
arasında münasibətlərin səviyyəsini müəyyənləşdirir. Ünsiyyət vasi-
təsilə,  danışmaqla  bilavasitə  qarşısındakının  məqsədini,  səyini  və 
düşüncəsini daha dəqiq anlamaq mümkün olduğuna görə o tərbiyə-
nin vacib məsələsidir. Bununla böyük təsiredici vasitələrdən istifadə 
etmək olar. Məhz ünsiyyət vasitəsilə müəyyən məqsədə nail olmaq 
olar. Belə ki, müəyyən dəyişikliyə müvəffəq olmaq üçün qarşısında-

---